Хылбык доюнга чугаалаар чижек сөстер
Хылбык доюнга чугаалаар чижек сөстер Ада-иези (азы ажыдар кижиниң): Эки хүннүң амыр-мендизи-биле, хүндүлүг чонувус! Бо аас-кежиктиг хүнде, бистиң өг-бүлевистиң өөрүшкүзүн…
Хылбык дой. Йөрээлдер
Уруг доюнга чижек йөрээл сөстер: Кырган-ачазынын байырлалды ажыдарда чижек сөстери: Экии, эргим хүндүлүг төрелдерим, кудаларым, чыглып келген чонум! Чаптанчыг өзүп…
Уруг айтырар йөрээлдер
Уруг айтырган ёзулалга чижек сөстер. Оолдуң ада-иезиниң чижек сөстери: 1 чижек: Амыр-менди, хүндүлүг чонувус, кудалажып турар дѳргүл-тѳреливис. Бөгүн бис (оолдуң…
3 харлыг уруг чажының кыргыырының дою
3 харлаан уруг доюнуң чорудуу Езулалга херек чүүлдер: Ниити чорудуу: (ыры, аялга ырлап турар) Башкарыкчы: Хундулуг чалаткан аалчыларывысб айырлалдың…
Келин айтырар ёзулалдыӊ чорудуу
Келин айтырар ёзулалдыӊ чорудуу Херек чүүлдер: 1.Ак энчек, кудус. 2. Чеп/ак кадак/5 аӊгы ѳӊнүг кадактар; 4. Бичии аякка саржаг азы…
Уруг айтырган ёзулалга чижек сөстер.
Оолдуң ада-иезиниң чижек сөстери: 1 чижек: Амыр-менди, хүндүлүг чонувус, кудалажып турар дѳргүл-тѳреливис. Бөгүн бис (оолдуң адын адаар) ада-иези силерниң өг-бүлеңерниң…
Куда. Ниити тайылбыр сүмелер
Тыва үндезин культура тѳвүнүң организастыг болгаш методиктиг килдизиниң ажылдакчыларыныӊ тургускан куда ёзулалыныӊ чорудуу. Куда дужуреринин тайылбыры болгаш эрттиреринин чижек чуруму:…
Куда ёзулалы
ЁЗУЛАЛГА КИРЖИР КИЖИЛЕР БОЛГАШ ХЕРЕК ЧҮҮЛДЕР: Аныяктар куда болур өргээже чоруп олурда ак сүт-биле авазы уткуур Игил аялгазынга башкарыкчы эгелээр…
Кижи болуру чажындан
Тыва чоннуң чаагай чаңчылдары, ооң байлаа — аас чогаалында илереттинген. Тыва улустуң эрги шагда сагып чорааны бурунгу чугааларындан, хам чүдүлгезинден…
Өг ужурлары
Өг – тываларның бурунгу культуразының бир кезээ. Ол бодунуң ниити хевириниң, иштики-даштыкы тургузуунуң, ужурларының талазы-биле тускай сагыыр дүрүмнерлиг. Чижээлээрге:1. Өгнүң…
Тос эрии-шаажы
Шаанда ТАР-га мал-маган, эт-сеп оорлаар, дүржок, кем-херек үүлгедир кижилерге удур Тываныӊ тос кожуунунга тос эрии деп шииткелди тургускан турган. Тос…
Дагылганың кол чурумнары
Тыва чоннуң ыдыктыг черлериниң, сугларының дагылгалары бо чылын алды айның эгезинде эгелээр. Дагылганың кол чурумнарын база дагылганың негелделерин улуг өгбелеривистиң…
ҮШТЕН ОН ҮШ ХАРГА ЧЕДИР ООЛ, КЫС УРУГЛАРНЫҢ КЫЛЫП БОЛБАС ЧҮВЕЛЕРИ
Ие кижиниң ажы-төлүн азыраар, карактаар болгаш доруктурар чери өг турган. Чаш уруг сөстерни чулчуруп турар апарганда, элээди уруглар чүвени шору…
ҮШ ХАРДАН ОН ЧЕДИ ХАРГА ЧЕДИР КЫС УРУГНУҢ КОЛ-КОЛ БИЛИП АЛЫР ЧҮҮЛДЕРИ
Бурун Тывага келин кысты шилип алырда ажылгыр-кежээзин, уран-шеверин болгаш кижизиг-мөзүлүүн кончуг барымдаалар турган. Өгбелеривис тыва ёзу-биле кижизиткен, чаагай чаңчылдарын сагып…
ОН ҮШ ХАРДАН ОН ЧЕДИ ХАРГА ЧЕДИР КЫС УРУГНУҢ САГЫЫР ЧҮҮЛДЕРИ
Өгбелеривис кыс уругларын ужур сагыыр төлептиг кижилер кылдыр кижизидип чораан. Кыстың чараш чаңы, сагыш-сеткил культуразы, идик-хепти аянныг кылдыр кедери, улуг…
МӨЧЭЭН КИЖИНИ АЖААРЫ БОЛГАШ ӨГДЕН ҮНДҮРЕРИ
Эрте-бурунгу шагның тывалары мөчээн кижиниң үндүрер чүгүн, кайы үеде өгден үндүрерин хуванактаар хам кижиден айтырар турган, шала сөөлзүредир лама кижиден…
ЧҮВЕНИ КАМНААРЫ
Бурунгу өгбелеривис чаш уругнуң чугаазы үнүп, чүвениң ужурун билип эгелээри билек, чүвеге хумагалыг болурунга чаңчыктырып, чүвени камныг эдилээринге өөредир болгаш…
ТЫВА ЭКОЛОГИЯ
Хөгжүлдеге чагырткан социал-политиктиг база экономика талазы-биле соксаал чок өскерлиишкиннер төнчү чок болуру маргылдаа чок. Фабрикалар, комбинаттар, нефть база космос-биле холбашкан…
ТӨРЕЛ БӨЛҮКТҮҢ ТУС-ТУС АТТАРЫ
Төрел бөлүктүң тускай ады тыва кижиниң бодунуң допчу намдарын хандыр билип алырынының бир аргазы болур. Шаандагы шагда тыва кижи авазының…
ЫЯШ ДАГЫЫРЫ
ХАМ ЫЯШ Хам ыяшка чүдүүр болгаш хам ыяшты дагыыр чорук тываларга үе-дүптен бээр туруп келген. Бурунгу тываларның сөс-домаанда хам ыяш…
ДУМЧУУН ХӨӨЛЭЭРИ
Бичии, чаш уругларны хүн ашкан соонда, бажыңдан үнүп чоруур апарганда, домну кылып каар – уругнуң думчуун хөө-биле чаап каар.Чүге?Чүге дээрге…
Эр кижиниң ажып эртер тос бергези
Тыва улустуң бурунгу тоолдарында болгаш торулга чугааларында эр кижиниң ажып эртер бергелери бо-ла таваржыр. Эр кижи бодунуң оруунга таварышкан бергени…
«Оол уруг отка-көске дүже бербес-ле болза, орланы дээре, кыс уругнуң аксы чыдый бербес-ле болза, томаанныы дээре»
«Оол уруг отка-көске дүже бербес-ле болза, орланы дээре, кыс уругнуң аксы чыдый бербес-ле болза, томаанныы дээре» дээн тыва чоннуң үлегер…
Суг бажын дагыыры
Дагылга – кандыг-бир чүдүлгени бойдус-биле харылзаштырган тускай ёзулал. Шажын ёзуну сагып, чер, суг, арга-ыяш, оттуң ээлеринге, ол ышкаш бурганга өргүл…
«СУЗУ ЫШКЫНДЫРГАН», «СУЗУ ХАДЫЙ БЕРГЕН», «СУЗУ БАСТЫНГАН» ДЕП ЧҮЛ ОЛ?
Сус – кижиниң мага-бодунуң, сагыш-сеткилиниң байдалы болур. Кижи сузу, аал сузу, чурт сузу деп билиишкиннер тыва чоннуң делегей көрүүшкүнүнде онза…
Ужурлуг даштар
Даштар кижиниң ажыл-агыйында, чүдүлгезинде, оюн-тоглаазында база бир көскү черни ээлеп турар. Оларда төрээн чурттуң (черлерниң), өг-бүлениң кандыг-бир онзагай демдектери, сүзүглелдери…
ТРАДИЦИОННЫЕ СРЕДСТВА ЛЕЧЕНИЯ ОТКРЫТЫХ РАН
Лечение ран было, вероятно, первой задачей медицины на земле. Каждый народ создал собственные способы лечения. Тувинцы не являются исключением, они…
Седло красит спину лошади, прямое сиденье красит стан человека
Порядок сидения у тувинцев существовал с давних времен. Наши предки точно определяли человека по тому, как он сидит – важный…
АРТЫШ
Артыш – чадаң үнүш. Тывалар артышты үе-дүптен ажыглап, ону салгалдан салгалче дамчыдып, ыдык үнүш кылдыр санап чоруур. Ону бедик, арыг…
ҮНҮШТЕР, ЧЕЧЕКТЕР ХЭЭЛЕРИ
Тывалар үе-дүптен бээр төрээн чериниң бойдузунга кончуг хумагалыг, кежиин өйлеп алырын, бойдус-биле дең эргелиг кылдыр, эш ёзу-биле көрүп чораанын бо…
Кудага чижек йорээлдер
Куда ёзулалынга йѳрээлдер Куда шайлалгазын ажыдар ѳгбениӊ чижек сѳзү: Өлчейлиг хүннүң мендизи-биле, өргүн чонум! Аныяктарныӊ куда-доюнуң байырлыг олуттарын ээлепкен бүгү…
КУДА ЁЗУЛАЛЫ
КУДА ЁЗУЛАЛЫНЫӉ ЧОРУДУУ ЁЗУЛАЛГА КИРЖИР КИЖИЛЕР БОЛГАШ ХЕРЕК ЧҮҮЛДЕР: Аныяктар куда болур өргээже чоруп олурда ак сүт-биле авазы уткуур Игил…
Куда дугайында тайылбыр
«Бурун өгбе кижилерден Буянчыдып сагып келген, Ажы-төлдү алгап йөрээр Аалчы чоннуг найыр — куда» Куда үезинде сагыыр ёзулалдар болгаш сагылгалар:…
Уруг айтырары
Келин айтырар ёзулалдыӊ чорудуу Херек чүүлдер: 1.Ак энчек, кудус. 2. Чеп/ак кадак/5 аӊгы ѳӊнүг кадактар; 4. Бичии аякка саржаг азы…
Уруг айтырар. Улегер домактар
ИЕ, ӨГ-БҮЛЕ, ТӨРЕЛ, УРУГЛАР ДУГАЙЫНДА Булут аразындан хүн караа чылыг, Улус аразындан ие караа чымчак. Авага ажы-төлү артык, Аңчыга алды-киш…
Уруг айтырар. Йорээлдер
Уруг айтырган ёзулалга чижек сөстер. Оолдуң ада-иезиниң чижек сөстери: 1 чижек: Амыр-менди, хүндүлүг чонувус, кудалажып турар дѳргүл-тѳреливис. Бөгүн бис (оолдуң…
Шагаа сөзүглери
ШАГАА — шаг-үениң солчуушкунун, эргилдезин демдеглээн бурунгу байырлал. Ооң сүзүглели — кижилерниң хей-аъдында, сагыш-сеткилиниң көдүрлүүшкүнүнде, бүгү-ле чаагай чүвени оштап күзээринде,…
Тываларның Чаа чылда ёзу-чаңчылчаан чеми.Тараадан кылган чемнер
Сүттен аңгыда, үнүштен кылган чемнерни – арбай далганын, чиңге-тарааны, кызыл-тасты элбээ-биле кылырын кызыдып чораан. Арбайдан, чиңге-тараадан, кызыл-тастан янзы-бүрү чем кылып…
ҮҮЖЕ БОЛГАШ ХЫРБАЧА
Үүже дээрге – шээр малдың эъдин барык чүве арттырбайн тускай аргалар-биле кыш эгезинде ажаап аарын ынча дээр. Үүжени чүгле часкаар,…
Чүгүрүк аъттың аарыгларын эмнээри
Аъттың аксындан болгаш думчуундан хан төктүрү аъттың аштаанындан, семирээнинден, соодуу ханмаанында бо-ла болур. Аъттың аараанының шинчизи – күжү баксыраар, кара…
КАРГЫШТЫГ КААРГАН
Тыва чуртунда кандыг-даа куштар бар.Эрги шагда өлүрери хоруглуг куштар турган. Чижелээрге: хек, көге-буга, куу, дуруяа, аңгыр, хамнаарак, сааскан, үгү, эзир,…
БАЗЫМЧАЛААРЫ ХОРУГЛУГ АЗЫРАЛ МАЛДАР
Аът бажын кагары хоруглуг. Бурунгу шагның тывалары бүдүмелдиг Ак дээр аътты чаяаган, ынчангаш ол – тайбың үеде кижиниң кашпагай хөлгези,…
СОХРАНЕНИЕ ЖИВОТНОГО МИРА
Экологические проблемы изменения численности промысловых животных при чрезмерном их истреблении способствовали формированию и закреплению ресурсосберегающих традиций природопользования, в том числе…
СӨӨК ХЕМДИИР ЁЗУЛАЛ
Сөөк хемдиири тускай чурумнуг болур. Тыва кижи эъттиг сөөк кагбас чаңчылдыг. Кандыг-даа сөөктү эъди-биле каар болза, хилинчээ чедер дижир. Шаанда…
Чарыш аъдын чазап салыры
Өгбелеривистиң чараш ёзулалдарының бирээзи — чарыш аъдын чазап салырын көргүскен видеону силер-биле үлежип, бо үндүрүлгевисте ооң дугайында тайылбырны бээрин оралдажыр-дыр…
ДУН УРУГ ТӨРҮТТҮНГЕНДЕ ХИН ШЫГЖААРДА ЙӨРЭЭЛ
Чаш уруг төрүттүнерге, эът-кежи быжыг болзун дээш, хинин кескен иези артыш-биле холуп кааан кара шайга дөрт катап чуй туткаш, кавайлап…
ТААЛАНЧЫГ ӨПЕЙ ЫРЫ
Улустуң чаагай үзел-бодалдары, аныяк салгалды кижизидериниң арга-мергежили уруглар чогаалында тода сиңниккен. Кижизидилге өг-бүледен эгелээр. Шаанда бижик-билиг чок үеде, улуг улус…
Иштиг херээжен кижиниң сагыыр ужурлуг ёзу-чаңчылдары
Тыва кижиге чаш төл дээрге бурганныӊ хайырлаан кончуг улуг аас-кежии болур. Чаш төл — бүзүрелдиӊ, идегелдиӊ, ынакшылдыӊ, чоннуң амыдыралының үзүктел…
Ижинниг ава кижини хумагалаары
Бистиң өгбелеривис эрте шагдан тура ижинниг ава кижини кончуг хумагалаар болгаш карактаар чорааннар. Ижинниг ава кижиге кадыг ажыл кылдыртпас, аар…
Чаш уругну кавайлаар ёзулал
Чаш уруг кавайы тыва чоннуң ыдыктыг эди болур. Чаш уруглуг кавай ааткыышка астынган турар, орун кырынга чыдар, өгнүң ие кижи…
КЕЛИН АЙТЫРАР ЁЗУЛАЛ ДУГАЙЫНДА
Уруг айтырар ёзулал – ада-өгбелеривистиӊ буянныг чаӊчылы, уругларныӊ аас-кежиин болгаш ынакшылын деткип, аъш-чемниӊ дээжизи-биле хүндүлежип, уруг-дарыынга экини күзеп, аралажып, кудалажырыныӊ…
Сөөскен
Сөөскен Сөөскен – чадаң үнүш. Чечектели бергенде көөрге, чаражы хөлчок. Бичии-бичии ак чечектерлиг. Сөөскен уну кызыл-хүрең карттыг.Тыва кижи сөөскенни дазылы-биле…
ОТ ХЭЭЛЕРИ
Тыва кижиниң ыдыы – от. Отка чүгле тыва кижи чүдүп чорбаан,Ораннарда ол дег чоннар кайы көвей.Чамдык чонда от-көс – бурган,…
ШИРТЕКТЕРДЕ СЫРЫП КААН ХЭЭЛЕР
Ширтек — кидистен кылган өг иштинде чадыг. Эң улуг ширтекти Улуг-Хем кожуунунда дөрде ширтек дээр, чүге дээрге өгнүң эң хүндүлүг…
ДУС ДУГАЙЫНДА
Тыва кижиниң амыдыралында кайы хамаанчокка казып болбас хоруглуг чүвелер бар. Оларны тывалар ыдыктыг казымалдар дээр, азы черден ховар таварылгада казып…
ТЫВА ХЕМЧЭЭЛДЕР
Тыва кижи чүвениң узунун хемчээр хемчээлге бодунуң салааларын, холдарын болгаш буттарын ажыглап чораан. Бир кижи узун, өске кижи чолдак бооп…
ТЫВАЛАРНЫҢ ХАП-САВАЛАРЫ
Тываларның хап-саваларын бүдүреринге дөрт янзы чүүл киржир: металл, ыяш, дириг амытаннар, дой. Олар көшкүн, мал, чер ажылдыг чоннарның муң-муң чылдар…
Ак өң — сүзүглелдиг
Тыва езуда ак өң сүзүглелдиг. Уруг дүгдээр, келин чалаарда, куда-дойга, эрге-дужаалдыг азы улуг назылыг, хүндүткелдиг кижилерге хамыктың мурнай аас белээ…
Аъттыгда амыр…
Инек, хой, өшкүнү, чылгы малды база ивилерни болгаш тевелерни өгбелеривистиң өстүрүп азырап чораанын, хорум-базырыктардан тывылган сөөктер, хаяларда чуруп, сиилбип каан…
Буян-кежик хавы
Кежик хавы дээрге, бажыңга буян-кежик доктаадыр, торгудан даараан тускай хап. Кежик хавынга мал-маганның кежиктээн кудуруунуң дүктери, ажы-төлүнүң хылбыктаан чажы турар.…