Тыва езуда ак өң сүзүглелдиг. Уруг дүгдээр, келин чалаарда, куда-дойга, эрге-дужаалдыг азы улуг назылыг, хүндүткелдиг кижилерге хамыктың мурнай аас белээ — ак кадакты сунуп тудар, тыва чоннуң бурун байырлалдары Шагаада, оваа ийикпе суг бажы дагыырда оран-таңдызынга «ак аржаанын өргүүр», «ак чажыын чажар», «ак чаламазын азып баглаар».
Аалга келген хүндүлүг аалчыны ак чем-биле уткуур, чорук-херек ужун ырак-узак аъттанган кижини оруу ак, чоруу чогунгур болзун дээш, ак сүт чажыын чажып үдээр.
Ак деп сөс тодуг догааның демдээ. Тыва кижи тоол шагдан ак өргээлиг, ак өглүг боорун бай-шыдалдыг, аас-кежиктиг чорукка чижеглеп чорааннар. Тыва өгге кезээде ак өң колдаан турар: ак ширтек, ак олбук, ак энчек.
Тывалар каш чүзүн малындан маңган ак аътты, калчан ак хойну, ак шарыны малының ыдыы кылдыр ыдыктаарлар, ак харны чаа хар, чаш хар дижир, эрги чылдан чаа чылды онзалап демдеглээр. Чон арыг, аяс, чаш, чаа деп сөстерге ак дээн утканы сиңирерлер: ак-көк дээр — аяс дээр, ак хар — чаа чаш хар, ак негей — хир какпаан чаа тон, ак сеткил — арыг сеткил.
Ак деп сөс-биле кижиниң мөзү-бүдүжүн чижеглээр: ак сагыштыг, холу ак, актыг шынчы, арыг сеткилдиг, арын-нүүрлүг, арыг мага-бот, арыг ынакшыл, ак ош.
Ак деп сөс кижиниң салым-хуузун тодараткан база өңү. Бир ак меңгилиг кижиниң сагыш-сеткили иениң сүдү дег ак, 6 ак меңгилиг кижи харам эвес, бай-шыырак, үстүкү эрге-дужаал сүзүк-чүткүлдүг, ажык сеткилдиг, кадыг-бергелерге шыдамык, соруктуг. 8 ак меңгилиг кижи арыг нүүрлүг, ак сагыштыг болур.
Тыва улус бак, кара үүлгедиг кылган кижини келдереткенин «агарткан» дижир, азы кара хоп-нүгүлге таварышкан кижини «агарган, арыг болган» дээни ол, а ачы-буян чедирген кижини «холун актаар» деп белек-сөң сунар. Тывалар бурун шагдан чайның башкы айын «ак сүт айы» деп алды айда суг бажы дагыыр, а сүт элбей бергенде, божа-хойтпаа «ак чайт» дижип чугаалажыр.
Алган дөзү: Чүлдүм Ч. М. Шагаам-сүзүглелим: төөгү, ужүрлар, оюннар, мөөрейлер, хөктүг-чугаалар. — Кызыл: ТР-ниң Парлалга болгаш информация талазы-биле күрүне типографиязы, 1999. — а. 20-21.
Тыва ёзуда ак өң
Тывалар шаг шаандан «ак» деп билиишкинни, ак өң-биле холбаалыг бүгү-ле чүвелерни ыдыкшыды көрүп, сүзүглеп чорааннар. «Довук дег ак — даг дег караны базар» деп үлегер сөсте чоннуң актыг шын кара мегени кажан-даа тиилээр дээн мерген бодалы илереттинген.
Улусчу философия езугаар Ак биле Кара кезээ шагда бот-боттарынга удурланышкак күштерниң ожу болуп чоруурлар. Тоолдарда-даа ындыг, амыдыралда-даа ындыг. Ак-Ойда саадаан Ачыты башкы кандыг-даа Караты-Хааннардан бедик сүлделиг, мерген угаанныг, Ак-Сагыш, Кара-Сагыш алышкылар-даа ындыг — ак сагыш чаагай сеткил тиилеп турар.
Ак өң болгаш чырык
Ак өң бүгү-ле кара өңнерге акташ. Ол харын Октаргайдан, оран-бойдустан эгелээн. Үнүп орар Хүннүң эң баштайгы өңү ак, тывалар ынчангаш «даң агарып орар» дижирлер. Шак ол ак даң караңгы дүннү соя шаап, бүгү өртемчейни чырыдыптар.
Ынчангаш сылдыстарның чидиг кызыл өңү безин агара бээр. Бир эвес Ак биле Кара акташ болза, ак биле чырык ийиниң алыс утказы чүүлдеш, Тывалар бүргеп чаап турган дээр аязып турар болза, «дээрниң соо агарып олур» азы «дээрниң соо чырып олур» дижир болгай. Ак сеткилдиг кижини «чырык сеткилдиг», «чырык шырайлыг» дижип чугаалажыр.
Кандыг-даа кижиге дээрниң овуру, ол чеже-даа чүдергей, чаъс-бораанныг болза, ак-көк кылдыр сагындырар. Тыва кижиге кара суглуг хемнери — ак-көк хемнер, эм-таң аржааны — ак аржаан, чүзүн-бүрүн чечектер — айыраң ак, өң-баазын кадактар — ак кадак, хөй чүзүн чалама, шай кара, бора-даа бол — ак шай ааржы, ээжегей, быштак, быштак, курут — ак чем болур.
Алган дөзү: Чүлдүм Ч. М. Шагаам-сүзүглелим: төөгү, ужүрлар, оюннар, мөөрейлер, хөктүг-чугаалар. — Кызыл: ТР-ниң Парлалга болгаш информация талазы-биле күрүне типографиязы, 1999. — а. 19-20.