Инек, хой, өшкүнү, чылгы малды база ивилерни болгаш тевелерни өгбелеривистиң өстүрүп азырап чораанын, хорум-базырыктардан тывылган сөөктер, хаяларда чуруп, сиилбип каан чурумалдар херечилеп турар. Тываларның амыдыралынга аът кол черни ээлеп турган.
Черле ынчаш аъттың кижи төрелгеттениң сайзыралынга киирген үлүг-хуузу кончуг улуг. Кожа-хөлбээ улустар-биле садыг-харылзаа кылырда, аът хөй-хөй чылдарның иштинде кижиге бараан бооп келген.
Эртемденнерниң санап турары езугаар аът кижиге 5000 хире чылдарның иштинде эң кол транспорт бооп келген. (М. Х. Маңнай-оол «Улуг-Хорумнуң чажыттары» К., 1995 ч.).
Аът — бо сөс түрк дылдан укталган. Ол бүгү түрк дылдарда билдингир. Тыва кижиниң көшкүн амыдыралынга аът барык-ла чаңгыс азыраныр, халбактаныр хөлгези…аът эр кижиниң омаа, ооң хей-аъды, чоргааралы, ынаныштыг эжи.
Шынап-ла аът дээрге делегей кырында эң эрес, эң чараш, эң буянныг болгаш кашпагай амытан. Арга-даглыг черге сыын чүгүрүк дээр, аът оон-даа чүгүрүк, хову-шөлдүг черге теве чүгүрүк дээр, аът оон-даа артык…
Аъттанзымза алдырбас мен
Аткан окка четтирбес мен.
Борам мунза богдурбас мен
Боолаан окка четтирбес мен.
Тыва кижи аътка өскен дижир. Аът биле тыва кижи кара чажындан тудуш. Чаш уругларны кавайлааш аътка үңгерип алыр. Бичии уруглар чыраа мунуп ойнаар. Куруг эзер чавыдактааш «шу-шу» дээш бурунгаар чүткүүрлер-даа. Оңмас чечек ортузунда халдып орар аъттыг арат, Тыва национал сүлде демдээн каастаан болгай.
Аътты камнаары
Эр кижи адының ооргазын оя, аргызы мунуп болбас дээр. Кижи мунар аъдын оъттуг черге оъткарар, арыг сугдан суггарар, оорга мойнун черзилеп көөр. Оглу адазының малга эвилең чаңын ол олчаан дөзеп алыр. Чаржыр, мөөрейлээр чүгүрүк аъды тускайлаң ажаалдалыг, турум хайгааралга тудар, а кадыг ажыл чорударынга — ажылчын, чааш аъды турар. Ынчангаш «Аъды чүгүрүк мактадыр, ады чүгүрүк хоптадыр» деп чоннуң сөглээринде утка-ла бар.
Малчын кижиниң малының турар черин, оъттаар черин шагның дөрт ээлчээнге таарыштыр хумагалаар. Изиг хүнде дериттир мунган аъттың эзерин дораан сойбас, ооргазынче хүн адыптар. Кайы хамаан чок аъдын кымчылавас. Аът бажын кагары хоруглуг. Аъдының бажын кымчы-биле кагар кижилер келир назында эрликтерге моорадыр эттеттиргеш, кара тамыже октаттырыптар дижир.
Ыдыктыг аът
Тыныжы кыскалаар кижиниң, хөрекке дегдирген кижиниң база уйгу-дүжү баскыраан кижиниң көк-бора аъдын ыдыктаар турган. Оон ыңай кандыг бир черже чорааш аарый берген эр кижиниң аарыын сегидер дээш, хөлге аъдын база ыдыктаар турган.
Мал-маганны ыдыктаары ужур-уткалыг болгаш оларны улуг апарган хамнар кылыр.
Ыдыктыг аътче кымчы арынмас, ыдыктыг хойже бижек арынмас. Ыдыктыг аът, ыдыктыг хой коданынга холбаалыг, ээзинге эргелиг. Ыдык аъттыг чылгыдан кулун оорлап болбас. Ыдыктыг мал чораан кодандан мал оорлаан кижи назынындан кырып өлбес, хай-халаптан өлүр дээр чүве. Аъттың ыдык челин дөңгүрертир кыргып болбас. Эр кижиниң хей-аъды мунар аъдының ыдык челинде дижир. Аъттың ыдык челин кезип каарга, кижиниң сузу бастынар дижир. (М. Б. Кенин-Лопсан. Тыва чоннуң бурунгу ужурлары, 1994 ч.)
Аъттың дериг-херексели
Эки дериглиг аът-ээзиниң чоргааралы. Аъттың дериин чараш, шынарлыг болгаш быжыг кылдыр кылырынче тывалар улуг кичээнгейни салып келгеннер. Чүден эгелеп, канчаар кылып чорааны — уран чүүл, улуг эртем. Ам тыва ус-шеверлерниң кылганы, аъттың дериг-херекселиниң аътка канчаар ажыглаттынарын көрүп көрээлиңер:
- ЧУЛАР — аъттың бажынга чоруур чымчадып каан хөмден, сарыг багдан кылган херексел. Чуларда УЗУН-ДЫН коштунган турар. Ону аътты баглаарынга, чедеринге ажыглаар. Узун-дын быжыглаан демирни ЧЫЛДЫРГЫЫШ деп адаар. Ол ораашпас, долганып чылып турар болур. Ынчангаш «чылдыргыыш» деп адап каан ужуру ол.
- ЧҮГЕН. Чүгенни чуларның кырындан кедирер. Тыва аът чүгени дараазында кезектерден тургустунган: СУГЛУК — аъттың аксынга сугар чүгенниң демирден кылдынган кезээ. МУҢГАШ-ДЫН — ону суглуктуң ийи дээрбээнде быжыглаан болур. Бо кезектерни аъттың бажын башкарарынга ажыглаар. (Муңчулдуруп халытпас дээш Муңгаш-дынын тырта кааптым… «Танаа-Херел» деп тоолда мындыг одуруглар бар). Багларның дудушкан черлеринде улуг көскү каасталгаларны ЧҮГЕН БЕЛДИРЛЕРИ дээр. Беш белдирлер аразында чиңгежек кызыткыыштарны мөңгүнден хептен азы кудуп угулзалаар. Хүлер, честен-даа кылдынган болур. Аъттыг халдырга чүген, чуларның даажы аянныг, чараш дыңналыр.
- ДЕРЛИК — чонак адаанга салыр, аъттың дерин сиңирер, чугажак пөс.
- ЧОНАК — эзер адаанга салыр, аъттың ооргазын чымчактаар, кыдыгларын хыглап каан энчек.
- ЭЗЕР. Бо ниити түрк дылдан укталган сөс, төрел дылдарда хевирлери иер, эйер, изер, ээр д. о. ө .
Тыва эзер дөрт кезектерден тургустунар. Эзерниң кезектерин кештен хайындырып тургаш үндүрүп алганы хырба-биле тудуштургаш, өрүмнеп үттээн черлеринден чымчак баг дузазы-биле быжыглап алыр турган. Тыва кижи демир кадаг ажыглавас чораан. Баштарын дургаар хаажылап каан кезектерин — эзерниң ХЫРААЗЫ деп адаар. Ол эзерни аян-хевир киирер. Шаандагы ада-өгбелеривис дыт чөвүрээзин азы хая картын хайындырып тургаш өңнүг будукту белеткеп үндүрүп алгаш эзерниң көскү черлерин будуур. Эзерниң кырын кижис-биле чымчактааш, шекпен кызыл пөс-биле шывар. Ону КӨВЕНЧИК деп адаар. Эзерниң ийи бажынга, ийи кыдыынга чоруур — демир БАЗЫТКЫЫШТАР каасталга болбушаан, көвенчикти эзерге быжыглап чоруур. (Чечек хевирлиг, мөңгүнден, честен азы холадан чайырлаттынган болур).
Тываларның эзери чаңчыл езугаар кызыл өңнүг болур. «Мурнунче көрген — мучугур кызыл шырайлыг, соонче көрген — сөөм кызыл шырайлыг, алчагар боду арт кырынга аян кирер» деп тывызык бар.
ЭЗЕҢГИ — эзерниң аътты мунарда, дүжерде, тепсенирде ажыглаар, демирден хээлеп соп, шуткуп тургаш кылган бир кезээ… «Эңмек эзер төрепчи элегиже, хыралгыже, эккер эрлер чоруун чазаар, эзеңгилер кыңгыраажы» деп өгбелеривис ырлап чораан.
ЭЗЕҢГИ — бо база түрк дылдан укталган сөс. Тыва арат кижиниң көшкүн амыдыралынга ажыл-ижинге аът дерииниң бо кезээниң бичии эвес ужур дузалыг бооп келгени чугаажок. Чогум-на ынчангаш чоннуң чугаа аяны киирер сөстеринге «эзеңги» деп сөстүң болганчок-ла ажыглаттынып турар ужуру ол.
ТЕПСЕ — эзеңги бааның кырынга чоруур, хээлеп каан бичежек хемчээлдиг булгаар хөм. Ол мунукчу кижиниң буду эзеңги баанга дүрбүшпезсинге ажыктыг болуп турар. «Тепсе хээзи эзер каастаар, эштиң экизи чуртун каастаар» деп үлегер домактың утказы ол.
ТӨРЕПЧИ — кыдыын, ортузун хээлеп каан дөрбелчин, узун булгаар хөм. Ол аъттың ээгилерин колун-чиримниң кожуглары өйбес кылдыр камгалаар.
Эзерниң аътка быжыглаашкыннары:
а) КОЛУН — дөрт азы алды буттап өрүп каан, чирим-биле катай ажыглаар, бажында демир баштыг дээктиг, узун баг.
б) ЧИРИМ — колун-биле катай ажыглаар чолдак баг.
в) ШАВЫЛЫЫР — эзерни аътка быжыглаар, өрүп каан, бел кезиинге чоруур колун-чирим.
г) ХӨНДҮРГЕ — дөш өрү унерде эзер соңгаар чылбазын дээш, аъттың хөрээн кежилдир тырткан колун-чирим.
д) КУДУРГА — аъттың кудурук дөзүнге кедирип аар, дөвүнчүк куду бадарда эзер, ыңгыржак чылбазын дээш ажыглаар, чымчак кештен кылган херексел. Эзертенирде солагай талазындан аъттаныр. Оң талазын — ажыргы чарык дээр.
АРГАМЧЫ — инек кежин идээлээш, чымчады эттеп, соктап кылган баг.
ЧЕП-АРГАМЧЫ — аъттың чел-кудуруундан база сарлык дүгүнден эжип тургаш кадып кылган чеп.
СЫДЫМ — аң азы буга мойнаандан эттеп кылган баг. Дээрбектиг сыдым база турар.
Бо херекселдер чеди, сес кулаш хире болур. Аът-шарызын өртеп, баглап, шалбалап мунарынга база чүък чүдүреринге эргежок чугула херекселдер. Оларны дүрери безин тускай чурумнуг болур, ону колдуунда-ла аъттың соңгу дергизинге быжыглап баглап алган чоруур.
Аргамчыны эрги тывага XIII векте дайын-чаага ажыглаар чепсектерниң бирээзи кылдыр кончуг нептереңгей ажыглап чораан дээрзин эртемдээннер бижээн. Аъттыг халдып бар чораан удурланыкчызының мойнунче кедирилдир шалбалааш дүжүр соп, тудуп ап чораан.
Багдан, чептен кылган узун-дын, муңгаш-дын, аргамчы, бызаа мончары, челе дээн чижектиг херекселдерни бир-ле чүвениң узунун хемчээринге өгбелеривис ажыглап чорааннар. Чижээлээрге: кулаш, төш дурту, кыры дурту хире дээн — хемчээлдер ышкаш. Ырак чер чораан чорумалдар азы аңчылар чонакты дөженип, эзерни сыртык кылдыр ажыглап чораан. Аңныыр болгаш көшкүн амыдыралдың кижилери артык чүве эдилевес, чүгле боттарынга херек идик-хептиг, эттиг-септиг чораанын бадыткап турары ол.
Аъттың дериг-херекселиниң өртек чок үнелиин, ооң чаражынга магадалын база аъттың хуулгаазын овур-хевирин тыва тоолдарда онзалап көргүскен. Чижээлээрге: «Демир-шилги аъттыг Тевене-Мөге деп тоолда: «…хүмүш-чаагай чуларын, 100 лаң өртектиг чүгенин сугарга, кулун — богба болу берген, хөл болган хөлбең-кара чонаан салырга — хунан мал болган, арт болган аңгайган-эңгейген кызыл чуңгуу эзерин салырга дөнен мал болу берген. Үш дакпыр хөндүрге, кудургазын сугарга — сес диштиг мал болган. 16 колунун санап тыртарга — чедишкен сер чалыы аът болу берген-дир эвеспе…»
Аътты өстүрери, кадагалаары база дериг-херекселин чаартып, чараштап кылыры — бо-ла бүгү амыр эвес ажыл. Ол езулуг эртем-дир.
Алган дөзү: Донгак О. Аъттыгда амыр // Башкы. — 1999. -№ 5-6-Ар. 78-80.