Кежик хавы дээрге, бажыңга буян-кежик доктаадыр, торгудан даараан тускай хап. Кежик хавынга мал-маганның кежиктээн кудуруунуң дүктери, ажы-төлүнүң хылбыктаан чажы турар. Кежик кижиниң амгы болгаш эрткен чуртталгада кылып чораан буянындан чыглыр, хемчээли оон хамааржыр.
Кежик хавын өгнүң кыс ээзи бодунуң холу-биле даарап алырга, эки дээр. Хемчээли өгнүң эр ээзиниң адыжын чада тудуптарга, адаа ол хире болур, а узуну шенектен салаа баштарынга чедир. Ынчаар даарап алырга, ол өг-бүле боттарының хемчээли-биле, күжү-биле кежиин чыып ап турар деп санаар.
Кежик хавын ай санында, айның бир чаазы (аныяк, чаа өзүп кел чыдар ай), сес чаазы (чартык ай), он беш чаазы (бүдүн төгерик ай) турда артыжап, күзелин дилеп чугаалаар. Шагаада ыяап-ла сергедир номчудуп, курайлаар, далган-тараа немээр, үнүп кээр чыл кежиктиг, тодуг-догаа болзун дээш. Ынчангаш хапты шуут чык долу кылдыр долдурбас, хоска арттырып алырга, ам-даа немей кежик кирзин дээн уткалыг. Номчудуп алырга, ынаар бурганнар эки сеткилди хайырлап, йөрээп, алдын элезиннер азы чаашкын суу дозуп алган-биле дөмей. Ооң күжү чыл болур. Ынчангаш Шагаа, Чаа чыл байырлалдарында күжүн улгаттырып, курайлап, кежик кыйгырып алырга дыка эки.
Кежик хавының хевири чүге борбак дизе, төнчү чок дээн уткалыг. Каш-даа кижи кире бээр, азыглары чок өг-биле дөмей. Чалбарып, дагып чораан оран-таңдызының дажын, азы ыяжын, тараа далганын, чеминиң дээжизин чашкаш, кежик хавынче суп ап болур. Кежик хавын өске кижи көрбес, кижи белинден кудулдур аспас, салбас. Кижиниң бажындан өрү азып, шыгжаар болза, эки. Хүн ашканда, кежик хавын ажыдып болбас. Хүн үнүп олурда, артыштыг сүтке кежик хавындан чем дээжизин холааш, чажып чоруурга, буян кежик доктаар.
Кежик хавының өңү
Кежик хавын даараарда, өңнерин сагып тургаш, даараар. Адаанче, кырынче: дөжээ болгаш адаккы өң ногаан болур, ооң кыры кызыл болур. Ортузу ак. Ооң кыры сарыг. Эң кырынга көк өң турар. Ногаан өң – ыяш күжү (энергиязы), ол өзүп, көвүдээриниң шынарын илередип турар. Кызыл өң – от кезээ, күштелдирер дээштиг. Ак өң – демир элементизи (алдын-мөңгүн, минералдыг байлактар чер иштинге тыптыр), сарыг өң – чер күжү (энергиязы). Эң кыры көк өңнүг болур, ол дээрге суг күжү. Ыяш эки өзери-биле кырындан суггарып турары дег, кылдыр өңнерниң чурумун сактып ап болур. Кежик хавының ишти сарыг азы кызыл өңнүг болур.
Кежик хавының иштинге баштай 5 аңгы кадактарны чадып, киир суггар бис, чартыы даштынче уштунуп келген турар кылдыр. База-ла өң чуруму ёзугаар: ногаан, кызыл, ак, сарыг, көк. Кежик хавының ишти сарыг болурга – бай болур, а кызыл болурга – ниити чедиишкинниг болур. Белден бедик черге шыгжаар, бурганнар чанынга азы бедик, арыг, ыдыктыг черге салыр. Көстүп турар черге шыгжаарга, ниити өг-бүле чедимчелиг, чедиишкинниг болур. Көзүлбес кылдыр шыгжап алырга, байыыр, кежик, өнчү-хөреңги арбыдаар. Шоочалаар аптара, шкаф иштинге суп ап болур. Аргалыг болза ыяш чүгү база фен-шуй өөредиинде байлакшыл чүгү – чөөн болгаш мурнуу чөөн чүкке шыгжаарга эки.
Долдурган кежик хавын баштай көк, оон сарыг, ак, кызыл, ногаан кадак-биле дуглаар. Аксын чаза муңгашталдыр шарывас – бичии бош кылдыр шарып алыр.
Алган дөзү:
1. kntuva.ru/post/9/1290/
2. Малбык-оол С., Бадыргы С. Буян-кежик хавының ужур-утказы / С. Малбык-оол, С. Бадыргы. – Сөзүглел: дорт // Тыва Мотиватор / С. Малбык-оол, С. Бадыргы. – 2018. – № 4. – Ар. 32-33.