Хунан Киров Түлүшевич – даш чонукчузу, улусчу мастер, Россияның Чурукчулар эвилелиниң кежигүнү, Тыва АССР-ниң база Россия Федерациязының алдарлыг чурукчузу.
Хунан Киров Түлүшевич 1944 чылдың март 4-те Улуг-Хем кожууннуң Арыг-Үзүүнге малчын ѳг-бүлеге тѳрүттүнген. 1951 чылда Арыг-Үзүүннүң эге школазынга ѳѳренип кирген. 1955 чылда ада-иези Арысканче кѳже берген. Арысканга күш-ажыл башкызы, Ада-чурттуң Улуг дайынының кирикчизи, фронтучу Николай Уткин ыяштан янзы-бүрү дериг-херекселдерни кылып, дириг-амытаннар дүрзүлерин, овур-хевирлерин чазаар турган.
Сонуургаачаал Киров чазанырынга, чуруурунга хандыкшый берген. Ол 6-8 класстардан эгелээш, шуугайга национал угулзалар-биле каасталга дерилгелери кылып, чуруктар чуруур талазы-биле эки дээн ѳѳреникчилерниң санынга кирген. Школачы чылдарында спорттуң янзы-бүрү хевирлеринге, тыва хүрешке, шой кѳдүреринге, хаактаарынга, баг кагарынга, кара адарынга, шыдыраалаарынга тергиин эки ѳѳреникчи чораан.
Киров Хунан 10-гу классты Шагаан-Арыгның 1 дугаар школазынга дооскан. Хабаровск крайның шериг кезээниң ужар чүүл салбырынга хүлээлгезин эрттирип турда, Тывадан келген эрес эрни командирлери дораан-на эскерип, шериг кезээниң бирги чери дээш, эртип турган спортчу маргылдааларга удаа-дараа киириштирип турган. Хаакка, чадаг чарышка, шыдыраага чемпионнап, бут бѳмбүүнге база тергиидеп турган. Ол чуруттунарынга салым-чаяанныг болгаш шериг кезээниң Ленин ѳрээлиниң шимелде-каасталгазын кылып турган. Ырлаар талазы-биле сурагжып, уран чүүл кѳрүлделеринге идепкейлиг киржип чораан.
Шериг хүлээлгезин эрттирген соонда, Кызылдың профтехучилищезинге тудугжу мергежилин чедип алгаш, тудуг ажылы кылып, чазанып, хѳй чылдарда ажылдаан. Чурук чуруур, каасталгалар кылыр мергежилин бедиткен.
1970 чылдарда Киров Түлүшевич амыдыралының аайы-биле Тээлиге кѳжүп келген. Ооң чазаныр, чуруур мергежилин барымдаалааш, Тээлиниң школазынче күш-ажыл, чурулга башкылаарынче чалаан.
Чогаадыкчы ажылы
Киров Түлүшович Дондук Тойбухааның арга-сүмези-биле даш чонар уран чүүлче сундугуп, салым-чаяанныг даш чонукчузу кылдыр чонга сурагжаан. Ол 1978 чылда «Сибирьниң аныяк даш чонукчулары» деп делгелгеге баштай кылган эң эки «Те», «Иви», «Кошкар» деп ажылдарын киириштирген. Жюри кежигүннери чаа чурукчунуң ажылдарын эки шынарлыын болгаш ханы уткалыын онзалап демдеглээн. Ол дагдыныкчы башкызынга-даа, чаа даш чонар уран чүүлдүң делегейинче шымнып кирген Киров Хунанга-даа улуг чедиишкин болган. Ол чылдан эгелээш, мастер «Социалистиг Сибирь», «Совет Россия», «Скульптураларның биче хевирлери» деп аттыг регион болгаш республика чергелиг делгелгелерге ажылдарын киириштирип эгелээн. Ооң ажылдары чоннуң сонуургалын оттуруп, бедик деңнелге үнелелди алганнар.
Киров Түлүшевич чогаадып, сиилбип кылган ажылдарын чүгле Бүгү-эвилел, Бүгү Россияга эвес, а Америкага, Японияга, Моолга, Германияга, Швейцарияга, Францияга, Италияга болгаш ѳске-даа чурттарга болуп эрткен делегей чергелиг кѳрүлделерге чаңгыс эвес удаа киириштиргеш, чонну кайгаткан.
Ус-шевер, уран-талантылыг Хунан Киров хѳгжүм херекселдери – игил, бызаанчы чазаарынга сундулуг. Ол хамнарның кол эдилели дүңгүрнү база кылыр чораан. Ооң шеверлээн дүңгүрлерин садып алыры-биле, туристер Тээлиже албан кээр турган. Америка, Бельгия болгаш ѳске-даа даштыкы чурттарның хамаатылары ооң үзүлбес аалчылары турган.
Шаңналдары
«1941-1945 чылдарда Ада-чурттуң Улуг дайынының Тиилелгезиниң 20 чыл ою» деп медальдың, Тыва АССР-ниң, Россия Федерациязының алдарлыг чурукчузу (1991,1999), Тыва Республиканың спортунуң болгаш күш-культуразының тергиини деп аттарның эдилекчизи.
Салчак Владимир Шѳмбүлович – ховар даш чонукчузу, хѳгжүмчү, тыва хѳгжүм херекселдери кылыр мастер, Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы.
Ол 1948 чылдың декабрь 28-те Бай-Тайга кожууннуң Тээли суурга арат ѳг-бүлеге тѳрүттүнген. Владимирниң ачазы, кырган-ачазы, ачазының дуңмалары, шупту үжүк-бижикке шыырак эртем-билиглиг, ажылчын, кежээ турганнар. Олар берге үүлеге «репрессияга» таваржып, «чоннуң дайзыны» деп сѳглеттирип, кара-бажыңга олуруп чораан-даа бол, алдарлыг кижилер бооп, Тываның тудуг хѳгжүлдезинге улуг үлүг-хуузун киириштирип чораан.
Владимирниң ачазын арай деп колхозка хүлээп алгаш, 500 аңгор ѳшкүлерни хүлээдип берген. Ол аңгор ѳшкүлерни ѳстүрүп, малчыннап эгелээн. Хостуг үезинде дарганнап, бызаңчылап чораан. Бажыңның-даа, ѳгнүң-даа ыяштарын чонуп, даараныр болгаш сүт тырттар машиналарны септеп, оларга херек артык кезектерни боду чазап, кылыптар-даа турган. Владимир ачазындан үлегер-чижекти ап, чаңгыс черге олурбас, кежээ ажыл-ишчи бооп ѳзүп келген. Ол дѳрт харлыг тургаш-ла, соңганың кѳзенектерин чазаптар турган.
Владимир 10-гу классты ара каггаш, Кызылдың автошколазынга ѳѳрени берген. Ол үеде чолаачылаар дээрге, ужудукчулар дег, хүндүткелдиг ховар мергежил турган. Ынчангаш ачазы Владимирни деткип: «Эки-дир, оглум, чолаачылаар сен» дээн. Владимирниң күзели-даа боттанган, ол автошколаны доозупкаш, эрги «ГАЗ-53-түң» чолаачызы апарган. Ону даайлары-биле септеп алгаш, чаңгысклассчыларын олуртуп алгаш, аай-дедир халдып чоруп турган.
Владимир шериг хүлээлгезин, күш-культура башкызының бижип бергени характеристиканың ачы-дузазында, Германияның эң эки дээн үлегерлиг дайынчы полугунга үш чыл ишти эрттирген.
Чогаадыкчы ажылы
Владимир Шѳмбүловичиниң ачазы национал хѳгжүм херекселдеринге тергиин ойнаар чораан, ынчангаш ол бичиизинден хѳгжүмге хандыкшылдыг ѳзүп келген. Дѳрт харлыында-ла холга бызаанчыны туткаш, ол-ла хевээр оон чарлып кѳрбээн. Владимир алды харлыг турда, ачазы клубтан үрелик гармошка эккелгеш, септеп кылгаш, аңаа «ойнап кѳрем, оглум» дээш тутсуп берген. Бичии Владимирниң уран-талантылыы оон-на илерээн. Гармошкага ол үениң ырыларын тергиин эки ойнай берген. Ынчангаш клубка ойнап-хѳглээн, танцылап-самнаан аныяктарның хѳгжүмүн ойнап бээр кижи апарган. Байырлал хүннеринде ада-иези, тѳрелдери чыглырга, бызаанчызынга тыва улустуң аялгаларын уярадыр ойнап турган. Ол Кызылдың уран чүүл училищезинге хѳгжүм талазы-биле мергежилди чедип ап тура, беш хылдыг бызаанчыны чогааткан. Ындыг бызаанчының диапазону элбек, скрипкага деңнежип, классиктиг чогаалдарны ойнап болур шынарлыы билдинген.
Владимир Салчак 6-гы класска тургаш, чонар-дашты сонуургап, сураглыг даш-чонукчузу Тойбухаа Коштайевичиниң ѳѳреникчизи апарган. Ынчалза-даа чонар-даштан ёзулуг ажылдарны улгады бергеш, 28 харлыында, чазап эгелээн. Ооң эң бир дугаар чазаан ажылы – аът. Аъттың кайы-даа талазындан, янзы-бүрү хевирин чазап, ѳѳренип алган. Ол дыка хѳй дүрзүлерни чазааш, Иван Чамзоевич Салчактан, орус чурукчудан, оон ѳскелерден бедик үнелелди алган. Ол бедик үнелел ус-шевер даш чонукчузун чүглендирип, оон-даа эки ажылдаарынче киткээн. Оон бээр Бүгү-эвилел делгелгелеринге үргүлчү киржип, уран-чараш чазап-сиилбээн ажылдарын чонга бараалгадып, ус-шеверин бадыткаан.
Владимир Шѳмбүлович чаңчыл болган чонар-даш уран чүүлүнге чаа угланыышкынны чогааткан. Ол чонар-даштан хевирлерни ишти хос боор кылдыр чазап эгелээн. Ооң чаа ажыдыышкынынга эң бир дугаар кылган ажылы – ѳг дүрзүзү. Ол угланыышкын берге болза-даа, ус-шевер даш чонукчузунга чаа чогаадыкчы чедиишкин ону улам сорук киирген. Ол чонар-даштан субурганны, чараш кыстар мѳѳрейинге даңгына болган кыска кедирер бѳрттү чазаптар.
«Бызаанчы», «Ѳг», «Субурган» дээш, оон-даа ѳске ажылдары чонну кайгадып, эң онзагай ажылдар деп санадып чоруур.
2010 чылда Тыва Республиканың Ѳѳредилге болгаш эртем яамызының шенелде шѳлчүгежин Кызыл-Даг школазынга ажыткан. Аңаа Владимир Шѳмбүлович чонар-даш уран чүүлүнге школачыларны ѳѳредириниң программазын бодунуң болгаш ѳске-даа ус-шеверлерниң арга-дуржулгазынга даянып тургаш, чогаадып тургускан. Ак-Довурактың 3 дугаар профессионалдыг училищезинге даш чонар уран чүүлдү башкылап, бодунуң билиин аныяк ѳскеннерге дамчыткан.
Владимир Шѳмбүлович Сергей Кочаа-биле кады Тывага амгы үеде уттундурган дарганнаар уран чүүлдү, ѳңнүг металлдан шуткуурун, хѳмнү уран арга-биле болбаазырадырын катап диргизип, нептередиринге улуг үлүг-хуузун кииргеннер. Олар чай болурга-ла, алтайлардан хѳм-биле ажылдаарының чажыттарын айтырып ап, Моол, Бурятия, Хакасия чедип, арга-дуржулга солчуп, улуг ажылды чорутканнар. Ак, Алаш хемнериниң унун чурттаан даргандан хѳйнү шиңгээдип алганнар. Сѳѳлзүредир хѳмден кѳгээржиктерни кылып эгелээнинге чоргаарланып чоруурлар.
Талантылыг даш чонукчузунуң чазап-сиилбээн эң ховар ажылдары Россияның кол музейлеринде дериттинген.
Ол чүгле даш чонар эвес, а аъттың дериг-херекселин, шуткуп куткан чүген, чуларны, каасталгаларны, эдилелдерни эң эки кылып билир мастер.
Шаңналдары
Владимир Салчак аныяк салгалды белеткээни дээш бедик деңнелдиг чогаадыкчы күш-ажылы үнелелди ап, Тыва Республиканың Чазааның даргазынга 100 муң акша-биле шаңнаткан.
Ол Россияның Уран чурулга академиязының хүндүлүг дипломунуң эдилекчизи. Дипломну 2019 чылда уран чүүл эртемдени, философтуг эртемнер доктору, профессор, академик, Уран чурулга академиязының президиумунуң кежигүнү, «Евразияның уран чүүлү» деп электроннуг сеткүүлдүң кол редактору, Уран чурулга академиязының Урал, Сибирь, Чѳѳн чүк салбырының даргазының оралакчызы Михаил Шишин делегей чергелиг «Мөңгүн кержек» деп ус-шеверлер фестивалынга болуп эрткен байырлыг кезээнге Владимир Салчакка тудускан.
Ус-шевер даш чонукчузунга, уран-талантылыг хѳгжүмчүге, салым-чаяанныг чурукчуга хѳй чылдар иштинде уран чүүлдүң хѳгжүлдезин, чоннуң ус-тывыжын сайзырадырынга дыка улуг үлүг-хууну кииргени дээш, Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы деп атты тывыскан.
Кагай-оол Алексей Салчакович – даш чонукчузу, Россияның Чурукчулар эвилелиниң кежигүнү, Россия Федерациязының алдарлыг чурукчузу.
Ол 1958 чылдың октябрь 18-те Бай-Тайга кожууннуң Тээлиге тѳрүттүнген. Алексей школага ѳѳренип тургаш-ла, чазанырынга, даш чонарынга, чуруурунга сундулуг турган. Ол ортумак школаны чедиишкинниг дооскаш, 1976 чылда Кызылдың уран чүүл училищезиниң уран чурулга салбырынче кирип алган. Аңаа Левчук Галина Алексеевнаның клазынга ѳѳренип, чурук чуруурунга, даш чонарынга салым-чаяанын бадыткаан. Училищеге ѳѳренгениниң түңнелинде, шимелде-каастакчы база даш чонукчузу боор мергежилди чедип алган.
Алексей Салчакович 1997 чылдан 2001 чылга чедир Тываның Чурукчулар эвилелин удуртуп, даргалап чораан. Ол хѳй санныг аныяктарны даш чонар уран чүүлге ѳѳредип, арга-сүмезин берип, шын орукче углап-баштаан. Ооң изин салгаан ѳѳреникчизи Аяс Кагай-оол 2005 чылда Россия Федерациязының Чурукчулар эвилелиниң кежигүнү болуп, Россияның Культура яамызының деткимче боор стипендиязын ап турган.
Чогаадыкчы ажылы
Алексей Кагай-оол училищеге ѳѳренип тургаш, он сес харлыында даш чонар чогаадыкчы ажылын эгелээн. Баштайгы ажылдары: «Хүлбүс», «Сарлык», «Ѳшкү», «Бичии чылгычы», «Кулуннуг бе», «Теве», оон-даа ыңай. Ол дыка хѳй янзы-бүрү делгелгелерниң киржикчизи. Салым-чаяанныг даш чонукчузу «Тѳрээн чуртувуска» (Москва, 1982), «Социалистиг Сибирь» (Кемерово, 1985), «Совет Россия» (Москва, 1985), «Россияның аныяк чурукчулары» (Москва, 1987), «Социалистиг Сибирь» (Красноярск, 1990), «Соңгу чүктүң солаңгызы» (Москва, 1993), «Делегейниң даштары» (Хельсинки, Финляндия, 1996), «Москваның 85 чыл ою» (Москва, 1988), «Сибирь» (Красноярск, 1998), «Россия» (Москва, 2004), «Тиилелге» (Москва, 2005), «Россияның улусчу уран чүүлү» (Вологда, 2008), «Сибирь» (Новосибирск, 2008), «Чылдың тергиин ажылы-2019» деп делгелгелерге уран-шевер чазаан ажылдарын чонга бараалгадып, жюри кежигүннериниң бедик үнелелдерин алган.
Уран-шевер, талантылыг Алексей Салчакович Тываның ховар чараш аң-меңнериниң, те-чуңмаларының овур-хевирлерин сиилбип, кѳргүзүп турары тоолда-даа дег аажок чараш. «Үш-Мѳңгүлек», «Тываның делгемнеринде», «Ийистер», «Бай-Тайганың ѳг-бүлезинде» деп ажылдары ону бадыткап турар.
Авторнуң сеткилиниң ханызындан чонуп-чазаан ажылдары чүгле Россия иштинде эвес, а даштыкы чурттарның делегей чергелиг делгелгелеринге чаңгыс удаа эвес киржип, чонну кайгатканы аажок ѳѳрүнчүг болгаш, ону демдеглевестиң аргазы чок.
1996 чылда Финляндияның Хельсинки хоорайга «Даштар делегейи» деп делгелгеге, 2000 чылда Турцияның Ыспарта хоорайга түрк делегей культуразының болгаш уран чүүлүнге тураскааткан делегей симпозиумунга, 2003 чылда Вашингтон хоорайга делегей чергелиг «Торгу оруу» деп фестивалынга идепкейлиг киришкен.
Алексей Салчаковичиниң ажылдары Москва, Санкт-Петербург, Новосибирск, Красноярск, Абакан дээш, оон-даа ѳске хоорайларның музейлериниң фондуларында шыгжаттынган. Тываның Национал музейиниң шыгжамырында 30 ажыг ажылдары кадагалаттынган. Ол ышкаш Америка, Финляндия, Россия болгаш ѳске-даа чурттарның чурттакчыларының хуу коллекцияларында бар.
Шаңналдары: Ол Россия Федерациязының алдарлыг чурукчузу (1997), Москва хоорайның 850 чыл оюнга тураскааткан медальдың (1998), Россияның Уран чурулга Академиязының дипломунуң (2000) база Тываның «Чылдың чурукчузу-2019» деп аттың эдилекчизи.
Уран-шевер Алексей Салчакович чазап-сиилбээн ажылдары-биле бүгү-ле чонну кайгадып, уран чүүл делегейин каастап, уран чурулганы сайзырадырынга улуг үлүг-хуузун киирип, ѳзүп орар салгалдың сонуургалын оттуруп чорууру ѳѳрүнчүг.
Көгел Мижитеевич Саая 1931 чылдың июль 10-да Барыын-Хемчик кожууннуң Аксы-Барлыкка төрүттүнген. Тускай мергежил чедип албаан-даа болза, ол элээди чылдарында лама-башкыларга дузалажып, эм оъттар чыып, эмнер кылып өөренип алган.
Чолаачылап, дарганнап, слесарҗлап, малчыннап ажылдап чораан. Ол улусчу мастерлерни өттүнүп, терек чөвүрээзинден янзы-бүрү дүрзү-хевирлерни чазап эгелээн. Ооң чогаадыкчы ажылынга башкызы, сүмелекчизи Хертек Тойбухаа улуг салдарлыг болган.
Көгел Мижитеевич бодунуң чонунуң культуразын, чаңчылдарын ханызы-биле өөренип, ук чаңчылдарны кезээде сагып чорааны ооң чогаадыкчы ажылынга чаагай салдарлыг болган. А кол чүүл дээрге ооң мастер өгбелериниң чаңчылдарынга шыпчы болуп артканы.
Даштан кедергей нарын чүүлдерни кылырының уран аргазын ол тергиин эки шиңгээдип алган болгаш кайгамчык чараш чүүлдерни бүдүрген, ук ажылдарны этнографтыг скульптураның тергиин дээн чогаалдары кылдыр санап чоруур.
Көгел Саая боду база хөй даш чоннукчуларының башкызы. Уттундурган улусчу уран чүүлдүң хевирлерин (хөмден кылыглар, демирге уран шуткулга, ыяш-биле чазаныры) катап диргизеринге улуг үлүг-хуузун киирген.
Шаңналдары:
РСФСР-ниң И.Е. Репин аттыг Күрүне шаңналының лауреады (1992);
Тыва АССР-ниң алдарлыг чурукчузу (1991);
Тыва Республиканың Ордени (2011);
Тыва Республиканың улустуң мастери (2016).
ТОЙБУХАА ХЕРТЕК КОШТАЕВИЧ
Маэстро камнерезного искусства родился 1 января 1917 года в одном из красивейших районов Тувы в с.Кѳп-Сѳѳк Бай-Тайгинского кожууна. Потомок династии прославленных камнерезов пошел по стопам своих предков. Он начал вырезать свои первые фигурки из коры деревьев. Со временем увлечение резьбой переросло в страсть и новым материалом стал мягкий и податливый камень – чонар-даш, залежами которого богата священная гора Сарыг-Хая. Чонар-даш в руках виртуоза оживал, обретал свою собственную судьбу и неповторимый характер. Агальматолитовые шедевры Тойбухаа поражают совершенством пропорций, реалистичностью подачи, тщательностью деталей, неповторимым изяществом, точностью и живостью.
Заслуженный художник РСФСР, лауреат Государственной премии РСФСР им. И.Е.Репина, Народный художника Тувинской АССР, лауреат Государственной премии Тувинской АССР Хертек Коштаевич стал идейным вдохновителем и наставником для будущих поколений мастеров, которые прославляют искусство Тувы во всем мире и поныне.