Сөөскен
Сөөскен – чадаң үнүш. Чечектели бергенде көөрге, чаражы хөлчок. Бичии-бичии ак чечектерлиг. Сөөскен уну кызыл-хүрең карттыг.
Тыва кижи сөөскенни дазылы-биле кады тургаш, оон таакпы тыртар, узун сыптыг даңза кылып ап чораан. Шаанда, ылаңгыя эр кижи бүрүзү, тускай каастап каан таакпа хаптыг боор. Ону чаңчык дээр. Даңза бажы чушкуур соңгулуурлуг, хөөргелиг чоруур. Даңзаны курунга астып алыр азы идик унунче суп аар. Узун сыптыг даңзага таакпы тыртарга, таакпының ыжы, хоразы ооң унунга артып каар дээр.
Даңза-биле кижи хакпас. Чүге дээрге ол акташкан өлүмнүг дээр. Чаш уруг кавайының ээтпээн база сөөскенден кылып аар. Ол чаш кижиге камгалал болур.
Кызыл сыптыг сөөскен кымчы
Эр кижи кымчызы-биле чер даянмас, ынчанмас. Чүге дээрге Ие-черни куду көргени ол. Чер ээзи килеңней бээр дээр. Кызыл сыптыг сөөскенден кылган кымчы – эр кижиниң эжи боор. Чер-черинге аза-бук аъттың дөрт даванын дужааптарга, дүже халааш, кызыл сыптыг кымчызы-биле аъттың даваннарын хаккылаптарга, чештине бээр.
Кымчыны эжик аксынга азып каарга, өгже аза-бук кире албас. Кымчы-биле кижилерниң болгаш өг-бүлениң арыглаашкынын база кылыр.
Тывалар кымчыны эзер-чүген азар адыр ыяштың үстүнге азы хана бажынга азар чораан. Эр кижи кымчы-биле аъдының бажын какпас чүве-дир. Чүге дээрге хей-аъды кудулаар, «адаң бажың кактың» дээр чүве ышкажыл.
Ынчангаш эр кижи аъды чок-даа болза, кызыл сыптыг сөөскенден кылган кымчызы өөнге, бажыңынга чоруур болза эки.
Мен бичии чорумда, кырган-ачам чорук чорааш, Серлиг-Ооргалап ажып орда, аъдын дужапкан, аът мырыңай сириңейнип турар дээр. Кымчызы-биле каш кагарга-ла, аъды боштуна берген. Аъттаныпкаш, эзериниң соон база үргүлчү кымчылап чораан-дыр. Аза-бук ушкашпазын дээш.
Алган дөзү:
Валентина Монгуш. Ак баштыгларның алдын үүжези. Бирги ном. Кызыл: «Тываполиграф», 2021. – ар. 24,50.