Арзылаң Күдерек
Күдеректиң ачазы Эзирбен бичиизинден-не мага-боткур, мөге-шыырак болуп өзүп келген-даа болза, ол хүреш шоолуг-ла сонуургавас, ырлаарынга, хөөмейлеп-сыгырттырынга сундулуг болган. Күдерниң ада-иези Эңгисмаа биле Эзирбен 9 уруглуг, шупту кыстар турган, 10 дугаары кылдыр Күдерек төрүттүнген. Кажан Эзирбенниң кадайы 10 дугаар төлүн иштиг турда, Эзирбенге Амбын ноянның хөлге сарыг адын шамнааш, дүжүметтер ооң караан согурарттыр эриидеп каапкан. Ол чүнү-даа көрбес апарган.
Удаваанда ооң оглу төрүттүнүп келир. Эңгисмааның эъди аарый бээрге, өгге улуг уруу Садыкай турган. Ынчан ол авазынга дузалажып, Күдеректиң хинин кескен. Ооң соонда ачазы Эзирбен келгеш, уруундан айтырып-сонуургап турар. “Канчаар төрүттүнүп келди, уруум? Карактары ажык болду бе?” дээрге, уруу: “Ийе, ачай, карактары аңгак төрүттүнүп келди” деп харыылаан. Эзирбен чаш оглун холунга тудуп алгаш: “Оо, саламын аар, бо-даа эрес болур эр-дир. Мээң кырган адам мөге Сагаан деп кижи төрүттүнерде караан көрүп алган үнүп келген дижик. Ол улуг удумун дөзээн, кедизинде кончуг шыырак мөге болур болду-ла бе?” деп хөөреп орган.
Караа согур “Кускун-Хаай” деп шолалыг Эзирбен ашакта чүү боор, тоор чүвези чок, уругларының хеймери Шимейге четтирип алгаш, эр чаңгыс оглун чүктеп алгаш, аалдар кезип аян-тээлеп чоргулаар. Оглу шору доругун келгенде, барган аалдарының оолдары-биле хүрештирер. Бодунуң караа көрбес-даа болза, уруундан: “Че, канчалды, уруум?” деп айтырып-ла олурар. Оозу кыс кижи дээр аргажок: “Буттапты, ачай. Дегээлээрге ойта кээп дүжер часкаш, шыдажып туруп келди. Ам-на кире халый берди, чартыктааш, салгара аарак аппарып дүжүрдү” суг-суг дигилээр. Оглу октап-даа каарга, октадып-даа аарга, Эзирбен хөлзээр, өөрүүр, оглун ошкап-чыттап чассыдар. Оозу база адазынга чассып, ам-даа көвей аргалар айтып бээрип дилээш туруптар.
Күдерек беш-алды хар чеде бергеш, ачазының мөгелер дугайында ыткан тоолдарын болгаш солун чугааларын дыка сонуургап дыңнаар болу берген. А ачазы оглунга мөге Сагаан дугайында төнчү чок солун чугааларын ыдып-ла чоруур.
“Шыяан ам, мөге Сагаан Ары-Шуурмак ажар дээш Сара-Ыяштап чадаг базып бар чыдырда, орукка кончуг улуг аштаан адыг таваржы берип-тир. Дезер-ояр чок чорда-ла кончуг араатан ооң кырында-ла келген. Ол халып келген адыг мөге Сагаанны ужур дажыптар дээш, карбаш кылып чорда, күжүр мөге адыгның оң холундан сегирип алгаш, “шу” дээш бөөлдээрде, кара черни төөректелдир, карааның чажын төгүлдүр тырыкылаан. Демги адыг кортканындан өптээ аттына берген. Мөге Сагаан арганың араатанын ынчаар бөөлдеп-бөөлдеп, кара черни сирт кылдыр дүжүрерге, адыг “ыйт” дээш харлыгып чыдып-чыдып, туп тура халааш, арыг иштинче караш-ла дээн-дир оо!” деп солун чугаазын ыдарга, Күдер шаанга киир каттырып-каттырып, чуглуп-ла чыдар.
Ачазының мөге, күчүтен кижилер дугайында чугаалары Күдеректи кара чажындан бир янзы кижизидип, эрсиг, эрес, угаан-сарыылдыг болурунга ужур-дузалыг болганы магат чок. Күдерек бичиизинден-не чүгле даштыкы хевири-биле эвес, а иштики сагыш-сеткил тургузуу-биле мөге кижиге дөмейлежир апарган. Ол хорадаар, кылыктаныр, могаттынар деп чүве билбес, даады-ла чазык-чаагай, маажым болгаш кончуг кичээнгейлиг чоруур. Оглу ойнааш кээрге, ачазы хүлүмзүрүп: “Чаа, мөгевистиң идик-хеви бүдүн келди бе? Каш оол октадың?” деп баштактанып айтырар. Оглу: “Хүреш билбес оолдар тон орар боор чүве-дир, ачай. Мен оларның хевин-даа орбас-тыр мен. Аргалыг-ла болза, хей-биле каарын бодаар аан. Таптыг көрүп тургарга, билдингир апаар чүве-дир. Бир оолдуң буду, өскезиниң холу кошкак, чамдык оолдар күштүг-даа болза, бодал чокка кайы-хамаан чок шимченир дээш бо кижиге алзып алыр-дыр.”
Ачазы: “Хоо, ана өгбең Сагаан-дыр сен але, оглум. Чамдык оолдар октадыпкаш, хорадап, ажынып, хөрлеп туруп бээр боор чүве. Ындыг таварылгада олар-биле маргышпас сен аа, оглум. Күжүң көөргеттинип, мактанып база болбас чоор, чарашпайым. Шала хоомай арга черле кылып болбас, октаарда арыг аппарып дүжүрер. Ынчан кандыг-даа маргыш турбас” деп оглун үргүлчү чагаан орар.
Эзирбен оглунуң чемнениринче улуг кичээнгейни салып турган. Чеже-даа чединмес болза, оглун тоттур чемгерер. А кол ижиртир суксуну хойтпак. Хүнүң-не эртен, кежээ, дүъште улуг дазыл аяк долдур хойтпакты ижиттип турган. База бир кол айтырыы – уйгу. Өске улус ажы-төлүн даң бажында тургузы сывырыптар. “Эртежи кижи эзерлиг аътка таваржыр. Улуг уйгу багай, уйгужу чүдек” деп билииргээр, кончуургаар, боттары удувас, эртежи улус бооп көстүр. А Эзирбен ындыг эвес: “Чаш кижиге уйгу херек. Удуур уруг өзүген, кадык-шыырак болур. Аажы-чаңы база турум, чазык-чаагай өзер. Ылаңгыя эртенги уйгу алдындан артык үнелиг, удаан чаш кижини оттуруп болбас. Ол кемниг херек-биле дөмей.” деп орар кижи.
Күдерек хүн хөөрээже удуп-удуп, туруп кээрге, адазы даштыгаар үндүр сывырыптар. Арыгланып алгаш, кирип кээрге, улуг аяк долдур анаа чылыг суг ижиртип каар. Бичии улуска хөй шай ижиртип болбас. Чүрээ багай, деридиичел, шай чокка шыдавас, бажы аарыыр улус болуп өзүп келир. Шайны назылай бергеннер ижер, а аныяк кижиниң бодунуң изиг-халыыны четчир болбазыкпе. Чылыг суг соонда оглунга чудурук хире быштак азы чөкпек буза тыртып бээр, эртенги чеми ол.
Эзирбенниң бир ыдыктаар чеми – чиңге-тараа. Чиңге-тарааны анаа дайнап чоруурга безин кадыкка дыка эки. Ооң кол чүвези – мага-ботка чаг тывылдырбас, оозу кайгамчык. Ону семис кижи дайнап чорааш, арыптар болбазыкпе. А мөге кижи суглугур семис болурга, шимченгир эвес, хөй деридер, бичии шимчээш-ле шаа үстүр, чүрээ давылаар, аартаар. Семис мөге шоолуг хүрежи албас, анаа халбактанып алган турар боор ийик. Ындыг мөгени чон шоолуг сонуургавас, чарашсынмас. Хевир дүрзүзү безин ойлук чок, саатыг кадайлар дег, шартая берген болур. Ынчангаш чула хүрежип-хүрежип, көдүрер даштарны могажыже көдүрүп-көдүрүп, хайындырып каан сүттен эңдере ишкеш, чиңге-тараадан дайнап аарга, дурт-сын-даа артык чаг чок, диштер-даа туң дег ак болур” деп Эзирбен оглун чагып-сургап-ла орар.
Чазын ай-бес казып, хылбалап чиир. Мөге кижиниң эң ынак чеми хылба. Сагаан мөге хылбалап чииринге кончуг ынак чораан, ооң шолазын безин “Хылбачы” дээр турган. Тайгага хайыраккан-биле сегиржип туранында ужур-ла бар. Хылба былаашкан чадавас.
Күдерек ынчаар-ла аар ажыл кылып, мал-маган кадарып, ажылгыр-шимченгир болуп өзүп келген. Ол хөй чон мурнунга 16 харлыында бир-ле дугаар хүрешкен. Чодураа оваазының дагылгазынга ону даайы хүрештирери-биле алгаш чоруптар. Аңаа адын бижидип каар дээрге, ол коргуп: “Ынчама, даай, шыдавас мен, коргар мен” деп турар. Хөй улус мурнунга сүрээдеп турганы ол боор.
Аңаа хүрешкеш, ол чоок-кавының шыырак мөгелерин чииги-биле октап, шүглүп үнген. Ооң соонда улуг мөгелер Күдеректи аал-коданынче чалаар. Сорукту Күдерекке девиг өөредип турар, Чогдур мөге аңаа көдүрер даштарны канчаар кылырын, көдүрерин өөредир. Чодураа оваазынга шүген соонда, Күдерек улуг байыр-наадымнарга шүглүп турар апарган. Барыын Моолга барып база шүгген.
Ол үеде Тес-Хемниң девискээринге шыырак мөгелер көвей турган. Күдерек боду чылдың шүүрүн бодавайн, алдар-ат, эт-хөреңги-даа сагынмайн, эштери шыырак мөгелер-биле чугаалажып алгаш, үр үеде хүрешссе-даа, ат албаан, шүүлбейн чораан мөгелерни шүглүп үнер кылдыр таарыштырып-даа турганнар.
Алган дөзү: Иргит Бадра «Арзылаң Күдерек».