Шаанда аңнаарының тускай ужур-чуруму турган. Аңнаарының бетинде хуванактап, чарын салып төлгелээр чораан. «Олчалыг, эки менди чоруур мен бе, оруум ажык болур бе?» — дээш үш катап хуванак салыр. Ооң иштинден ийи катап дөмей дүжер болза, чедимче-олчалыг болурунуң херечизи болур. Бир эвес үш катап дөмей даштар дүшпес болза — олча чок, чорук чогувастың демдээ турган. Ынчангаш бо таварылгада аңчылар тайга үнүп аңнавас.
Чарын салып тургаш база ындыг. Чарынчы кижи чарынның адаккы талазындан туткаш, эриннеринге чоошкулаткаш, сымыранып шишпиир: «Мен аңнаар деп бардым, олчалыг болурумну чарынга көрүкседим» — дээр. Чарындан аңчы кижи бодунуң аңнаар чүгүн база билип алыр. Ооң соонда чарынны тонунга хойлап алгаш, бичии када тудуп тургаш, өрттедир. Элээн болгаш, олурган улуска көргүскеш, чүнү көргүскенин чугаалап бээр. «Чарынның ужу-бажында, ортузунда болгаш өске-даа черлеринде тиглендир өрттенген чарыктарын барымдаалап тургаш чүвениң ужурун тывар». Чарынга дүшкен тиглерни көрген соонда, ооң адакы кезээн бускаш, одаг чанынче октапкаш, канчаар дүшкенин көөр. Бир эвес октапкан чарынның ужу тура дүжер болза, багай чүвени херечилеп турар, а чыда дүжер болза, олча-омактыг болурунуң демдээ болур. Бускан чарынның ужун ооң соонда албан хүлге хөөп каар турган.
Чарын салып турда, таакпы тыртары, ыыткыр чугаалажыры, бөрттүг олурары хоруглуг турган.
Чарын дээрге шагдан тура тыва улустуң сагып келген хоочун төлгези болуп, шынын чугаалаар боорга, улус аңаа дыка бүзүрээр болгаш шынзыгар чораан. Чарынның канчаар тыптып келгенин тыва улустуң тоолчургу чугаазында мынчаар тайылбырлаан: «Биеэде болуушкунну доозазын шын чугаалаар хочу-шара дээр судур турган. Бир хаанның орнунга хаан болуп олурар деп бодаан кижи бөлүк өөрлери-биле улуг пашты тиккеш, паштың иштинге чанагаш кижини олурткаш, ол кижиниң кырын орта шууруунну олурткаш, шуурууннуң кырындан чылапчаны салгаш, ооң дүвүн деже иткеш, оортан мургу-биле чугаалашкаш, ол хаанны өлүрер деп шиитпирлеп алганнар. Хаан хопчу-шаразын ажып көөрге, ооң бодун кижи өлүрүп кааптар болу берген. Ол кижини тодарадып кээрге, кижи эвес, чылапчалыг шууруун болгаш-ла турар болуп-тур. Хаан аңаа хорадааш, хопчу-шараны сугже октаарын дужааган. Сугже тарап баткаштың, хопчу-шараның бир саазыны суг ижип чыткан хойнуң чарнын орта чышпына берген. Оон эгелээш ол чарын хопчу-шара дег, бүгү чүвениң шынын чугаалаар үндезинниг болу берген». Ынчангаш чарын салыры салгалдан салгалче дамчып, чарын көөр кончуг төлгечилер тыптып, ында «бижип» каан онзагай чүүлдерни «номчуп», чонга улуг ужур-дузаны чедире берген болгаш аңчыларның база бир холдан салбас эртеми болу берген.
Чарынны кижи бүрүзү база көрүп билбес, чүгле ону эки билир кижи салыр турган. Ону дараазында тоолчургу чугаа бадыткап турар.
Бир аңчы кайнаар барза олчалыг болурун билип алыр дээш, кургаг чыраа кыпсып одааш, чарынны өрттедип алган. Чарынны болу бээрге, көрүп олурарга, боду ол черинден тургаш, шимчээр-ле болза, өлүр бооп-тур. Аайын тыппайн, аяар тургаш, арты-иштин топтап көөрге, чүү-даа көзүлбес. Ыңай-бээр харанып турарга, бир аъттыг кижи ырак эвесте эртип чыткан. Кый депкеш, чарнын сунуп-тур. Биеэ ашак көргеш: — Чүү деп билдиң? — деп айтырган. — моон шимчээримге-ле өлүр кижи-дир мен деп билдим — деп-тир.
— Шын-дыр, чарын салып билир, ынчалза-даа ооң «дылын» чедир билбес-тир сен. Ынчаарга ам чүктеп алган ала таалыңың дүжүргеш, доңгайтыр тут — деп-тир. Оозу күүсеткен, кара-шокар чылан чораан, кээп дүжерге, соп каап-тыр. — Ам саадааң какта! — деп-тир.
Оозун күүсеткен, ында улуг ээремчик чыдып-тыр. — Че, ол-дур, сени өлүрер дайзыннарың. Ам чорувут оң талаже, олчаң ынаар-дыр — дээш, ашак оолга экини күзээн.
Алган дөзү: Орус-оол С. М. Тыва улустуң аас чогаалында аңчыларның чаңчыл-сагылгалары // Башкы. – 1999. — №5-6 — Ар. 106-107.