Тыва чоннуң чаагай чаңчылдары, ооң байлаа — аас чогаалында илереттинген. Тыва улустуң эрги шагда сагып чорааны бурунгу чугааларындан, хам чүдүлгезинден болгаш сарыг-шажынның өөредиинден ап көөр болза, оларның дыка хөй талалары бөдүүн чоннуң бойдус болгаш кижи дугайында амыдыралдан дөстелген билиглеринден тургустунган бооп турар.
Тыва аас чогаалда илереттинген езу-чаңчылдарны кижизидилгениң янзы-бүрү хевирлеринге ажыглап болур: күш-ажыл кижизидилгезинге, эстетиктиг кижизидилгеге, этиктиг кижизидилгеге.
Төрээн черинге ынак болуру, ада-иеге, ажы-төлге ынак болуру: “Куш уязынга ынак, кулун иезинге ынак”, “Чонунга бараан болуру – чолдуң экизи”, “Буура кырыыр, бодаган өзер”, “Ада өлүр – оглу артар, аът өлүр – баглаажы артар”…
Улуг-биче кижилерге хамаарылга: “Улугну хүндүлээр, уругну азыраар”, “Улуун улчутпас, аныяан алгыртпас”, “Аътты баглап өөредир, аныяан сургап өөредир”, “Улустуң улуу чагыглыг, уругнуң хеймери чассыг”, “Хараалдаваан боо дегбес, карактаваан төл көрбес”.
Биче сеткилдиг болуру: “Сеткилдиң бичези херек, эртемниң улуу херек”, “Бодунуң бажында теве көрбес, эжиниң бажында тевене көөр”, “Боду бодун билинмес, морзук калчанын билинмес”…
Бодунуң база ада-иезиниң ат-алдарын бодаары: “Аныяңдан адың камна”, “Арның бодава, адың бода”, “Аспас дизе – хая көрүн, алдавас дизе – айтырып чор”, “Ада турда – чон таныыр, аът турда — чер көөр”, “Төрел багы аал чуду, төл багы өг чуду”…
Өске кижилер, аймактар-биле эп-найыралдыг, эл-хол болуру: “Эки кижээ эш хөй, эки аътка ээ хөй”, “Дамырактар чыылгаш, хем болур, тарамыктар чыылгаш, күш болур”, “Демниг сааскан теве тудуп чиир”, “Чаңгыстың шаа чок, көптүң күжү мөге”…
Чымчак сеткилдиг, кээргээчел болуру: “Кыдыг мал мал боор, кыдыг кижи кижи боор”, “Өскүзүнден өлбес, чаңгызындан чалынмас”, “Уялыг куш чаныган, уруглуг кижи кээргээчел”, “Оолдуг кижи оя сөглээр, кыстыг кижи кыя сөглээр”, “Баштай ушкан эжин каттырбас”, “Тайып ужар, даянып турар”.
Тайбың сеткилди илереткен чаңчылдарны тоолдарда мынчаар көргүскен: эр кижиниң эдилели бижекке бурунгу улустуң хамаарылгазы ыдыктыг, тоолда ону адаары безин онзагай “кажан-даа дириг чүвеже углап көрбээн сарыг кестикти”, тоолда маадырлар өгже кирерде, тайбың сеткилин илередип, бижээн курундан уштуп алгаш азып алгаш азы өг кырынга салып кааш, кирер чаңчылдыг.
Ынчангаш аас чогаалында илереттинген чоннуң чаагай чаңчылдарын аныяктар кижизидилгезинге ажыглаары – хүннүң чугула айтырыы.
Тыва чоннуң чаагай чаңчылдары, ооң байлаа — аас чогаалында илереттинген. Тыва улустуң эрги шагда сагып чорааны бурунгу чугааларындан, хам чүдүлгезинден болгаш сарыг-шажынның өөредиинден ап көөр болза, оларның дыка хөй талалары бөдүүн чоннуң бойдус болгаш кижи дугайында амыдыралдан дөстелген билиглеринден тургустунган бооп турар.
Тыва аас чогаалда илереттинген езу-чаңчылдарны кижизидилгениң янзы-бүрү хевирлеринге ажыглап болур: күш-ажыл кижизидилгезинге, эстетиктиг кижизидилгеге, этиктиг кижизидилгеге.
Төрээн черинге ынак болуру, ада-иеге, ажы-төлге ынак болуру: “Куш уязынга ынак, кулун иезинге ынак”, “Чонунга бараан болуру – чолдуң экизи”, “Буура кырыыр, бодаган өзер”, “Ада өлүр – оглу артар, аът өлүр – баглаажы артар”…
Улуг-биче кижилерге хамаарылга: “Улугну хүндүлээр, уругну азыраар”, “Улуун улчутпас, аныяан алгыртпас”, “Аътты баглап өөредир, аныяан сургап өөредир”, “Улустуң улуу чагыглыг, уругнуң хеймери чассыг”, “Хараалдаваан боо дегбес, карактаваан төл көрбес”.
Биче сеткилдиг болуру: “Сеткилдиң бичези херек, эртемниң улуу херек”, “Бодунуң бажында теве көрбес, эжиниң бажында тевене көөр”, “Боду бодун билинмес, морзук калчанын билинмес”…
Бодунуң база ада-иезиниң ат-алдарын бодаары: “Аныяңдан адың камна”, “Арның бодава, адың бода”, “Аспас дизе – хая көрүн, алдавас дизе – айтырып чор”, “Ада турда – чон таныыр, аът турда — чер көөр”, “Төрел багы аал чуду, төл багы өг чуду”…
Өске кижилер, аймактар-биле эп-найыралдыг, эл-хол болуру: “Эки кижээ эш хөй, эки аътка ээ хөй”, “Дамырактар чыылгаш, хем болур, тарамыктар чыылгаш, күш болур”, “Демниг сааскан теве тудуп чиир”, “Чаңгыстың шаа чок, көптүң күжү мөге”…
Чымчак сеткилдиг, кээргээчел болуру: “Кыдыг мал мал боор, кыдыг кижи кижи боор”, “Өскүзүнден өлбес, чаңгызындан чалынмас”, “Уялыг куш чаныган, уруглуг кижи кээргээчел”, “Оолдуг кижи оя сөглээр, кыстыг кижи кыя сөглээр”, “Баштай ушкан эжин каттырбас”, “Тайып ужар, даянып турар”.
Тайбың сеткилди илереткен чаңчылдарны тоолдарда мынчаар көргүскен: эр кижиниң эдилели бижекке бурунгу улустуң хамаарылгазы ыдыктыг, тоолда ону адаары безин онзагай “кажан-даа дириг чүвеже углап көрбээн сарыг кестикти”, тоолда маадырлар өгже кирерде, тайбың сеткилин илередип, бижээн курундан уштуп алгаш азып алгаш азы өг кырынга салып кааш, кирер чаңчылдыг.
Ынчангаш аас чогаалында илереттинген чоннуң чаагай чаңчылдарын аныяктар кижизидилгезинге ажыглаары – хүннүң чугула айтырыы.
- Алган дөзү: Зоя Самдан “Кижи болуру чажындан”, Тываның аныяктары, 1990.