«Бурун өгбе кижилерден
Буянчыдып сагып келген,
Ажы-төлдү алгап йөрээр
Аалчы чоннуг найыр — куда»
Куда үезинде сагыыр ёзулалдар болгаш сагылгалар:
Куда дүжүрери — эрги-даа үеде, чаа-даа үеде эң-не дүвүренчиг, харыысаалгалыг хемчег-үүле болур.
Куданың дүжер үезин сүт-саан элбээн, мал семирээн, ай-бес, шеңне чечээ быжа берген үеде – сес айда эрттирери күзенчиг. Бистиң көдээ черлерде ээлчег ёзугаар ажылдарның бачым үезин дакпырлаштырбайн, чеди-сес айларны колдуу шилип ап турар бис. Ол үеде четтикпезе, сиген-ширбиил дооступ турда, кат-тоорук бышкан, хураган кудуруу када берген, инек сүдү хоюй берген, суг-хем савазынче кире берген, балык-байлаң тударынга эптиг үе – тос ай таарымчалыг болуп турар. Он айда тыва өгбелер «ыт» айы дээш келин айтырбас, куда эрттирбес дижир.
Куда эрттирер тускай хүннү лама башкылардан айтырып алгаш, уругнуң ада-иезинге дыңнадып чедип, «товун айтырар» -деп бир езулал бар. Аңаа чүгле кудашкылар ажы-төлү-биле дугуржулга кылыр. Каяа эрттирери, каш кижини чалаары, каяа уткууру, эди-севин кажан хүлээп алыр, каяа уткужар дээн чижектиг айтырыгларны шиитпирлеп, дугуржур.
Шилип алган таарымчалыг хүнде уругнуң эди-севин кудалар алыр, ырак болза, чедирер. Уругнуң селик долдуруп каан аптаразын кунчуглары хүлээп алыр, аңаа аъш-чем, хап-сава, ине- удазын, чүскүк, хачыдан эгелээш, херээжен от ээзиниң кыскажын, шай соктаар согааш, согааш-дажындан бээр суп каан боор.
Тас хаптарда ааржы-курут, көже далганы, шай-дус хавында шай, кызыл дус суп каанын көрген мен. Шаажаң аяктар, омааш, серээ, хымыш, тос-карак шупту оон уштунар. Аныяктарга ажы-төлдүг болзун дээш ус-кушкаш уязы, чаш уруг бопуу, чаш уруг адаанга салыр ак энчек дээш онза чүүлдер аңаа чоруур.
Куда үезинде хоруглуг чүүлдер:
- Куда эрттирер деп дугурушкан хүнүн соңгаарладып болбас, ажы-төлдүң аас-кежии эки хүнден чайлай бээр дижир;
- Болчаглыг черинден озалдап болбас, уругларның ажыл-херээ бүдүнгүр эвес апаар дижир;
- Хүн ашканда аргалыг болза куда эгелевес, уругларның ажып эртер оруунга шаптык апаар дижир;
- Куда хүнүнде аас-дыл, шош-содаа үндүрбес. Эпчок байдал тургустунуп келзе, соң-даарта чазамыктап алыр дижир;
- Куда боор черге бижек азынмас, холга кымчы тутпас дижир;
- Куда дүшкен черге аныяк үжен хар четпээн кижи арага ишпес, дөртен хар четкен кижи ийи дугураан арага ижер, чүгле улуг назалыг кижилер араганы четтирер болгаш сөөлгү дашканы чажар;
- Куда үезинде шимээргей бээр улус бар апарза, кырынче суг чажар.
Куда эрттирерде белеткеп алыр чүүлдер
Куда эрттирерде хөй-ле ажыл-үүле ада-иеге, төрел-бөлүкке онаажы бээр. Ону чогумчалыг эки эрттирери-биле, айтырып-көргүзүп алган эки хүнүнге хамаарыштыр улуг ном номчудуп алыр (орук-суур амыр-менди баар, кээрин, аас-дыл шош-содаа чок болурун, куда хүнүнүң ажылы чогумчалыг эки эртсин дээш).
«Кулун тудар доозуннуг, куда дүжүрер дүвүренчиг» дижир, ол ыдыктыг буянныг хүн боордан аңгыда, эң-не харыысалгалыг хүн болур.
Төрел-бөлүк дугурушкаш, куданы удуртур бөлүк тургузуп алгаш, үүлени шупту тус-тузунда онаажып алырга, чиик болур: бир кижи өргээниң каасталгазын, бир кижи чалалгаларны, бир кижи белек-селекти харылаар, келинни аалындан уткуур бөлүк, орук ортузундан уткуур улус, эт-септи алыр-салыр улус, аъш-чем кылыр бөлүк, башкарыкчылар, сценарий тургузар бөлүк, хөгжүмнүг байыр тудар улус, чурук тырттырар кижи, куда аксы ажыдар улуг кижи дээш оон-даа өске… Кээр чонну даңзылааш, чалалгаларны ай бурунгаар тарадыр. Куданы эрттирериниң сценарийин хынаар, хөгжүмнүг талазын четчелээр. Куда эртер черни байырлыг байдалга белеткээр, кудага тааржыр йөрээлдер, үлегер домактар, чурук база өңнүг шаарлар-биле каастаар. Аныяктар куда хүнүнде бадыланчыр болза, тускай хилин шывыглыг столдарны белеткээр. Бадылал кылыр специалистерни чалап, дыңнадыр, вазага дириг чечектерни, солчур билзектерни чараш савага суп белеткеп алыр. Бадыланышкан херечилел-биле кады күдээге эр кижиниң кодексизин бижээн номчугашты, келин уругга ие хүлээлгезин, херээжен кижиниң сагыыр дүрүмнерин бижээн номчугашты кады тыпсыр.
Өгленишкен аныяктар чаа өг-бүлеге эгин кожа чурттап эгелээри дээрге, амыдыралдыӊ бүгү бергелерин, өөрүшкүзүн кады чурттап эртер дээни ол. Уругларны ада-ие деткип, өглеп турар чүве болганда, олар ада-ие, чон мурнунга, бурганның болгаш күрүнениң хоойлузунуң мурнуга даңгыраан бээр (ооң сөзүн тургузар).
Аныяктар кээрге сунар ак кадак, аяктарга сүт, кудалар кирип орда чажар аржаан сугну белеткээр.
Куданы ажыдарын улуг кижиге дагзыр.
Аныяктарныӊ өг-бүле тутканы-биле дөргүл-төрел чону, ада-иези деткип, амыдыралдың эгезинде бут кырынга тургустунуп алырынга дуза кадып, сөңнээн белек-селээн, өнчү-малын, акша-төгериин түңнээр санакчы кижилерни ийи таладан сагындырып алыр, тускай ширээни аңгылаар.
Бурун өгбелерниң ёзу-чаңчылын аныяк-өскенге өөредири-биле чырыкташтырар ёзулалды көргүзер, аңаа төштүң кержеңин белеткээр.
Келген чон-даа, дөргүл-төрел-даа, ада-ие-даа өгленген уругларны деткип, оларның амыдыралының таваан эгелеп, өмек-дөмек болуп улуг орукче үдеп турар чүве болганда, белек-селек, деткимче чүгле оларже угланган турар ужурлуг. Куда үезинде кудашкылар аразында белек солчур деп чаңчыл турбаан, ол чаа үеде тывылган чараш эвес көстүр, байыыргаарының демдээ-дир.
«Ада-иениң төккен дерин эгидер» деп тыва улустуң ужур-чаңчылы бар. Ынчап кээрге, чүгле уругнуң ада-иезинге: «Эргелиг, чараш урууңарны бистиң оглувуска эш-кош кылдыр, ажы-төлүнүң иези, авыралдыг кадыны кылдыр, ёзу-чаңчыл сагып, куда-найыр хүнүнде алгап ап тур бис, кудалар, ону бодарадып чаяап каан, чараш келинни биске өстүрүп берген ада-иезинге, төккен дериңер эгидип, сеткиливистен бо белекти берип тур бис» — дээш, белекти сунуп болур.
Куданың бир чараш кезээ алгаашкын болур. Алгыш-йөрээл дээрге, өгленген уругларга аас-кежиктиг, бай-шыырак, ажы-төлдүг чуртталганы йөрээген буян-сөстүг сүзүглел болур. Ол чүгле сүзүглел эвес, йөрээлде чагыг-сүме шупту кирип турар.
Башкарыкчылар эки йөрээл сөстүг бичии маргылдаа хевирлиг мөөрей кылгаш, эң-не эки алгыш-йөрээл кылган аалчыларга тураскаал бижик хевирлиг шаңнал кылза эки. Шаанда кончуг дээн чеченнер алгыш-йөрээл талазы-биле чижир турган дижир.
Өгленип турар аныяктар бир эвес ажы-төлдүг болза, «уруг колдаар» деп езулал бар. Келин алыр үеде ол ие апарган болганда, ону ажы-төлү-биле кады чаа өгленир өгже алырда, сүзүктеп, ыдыктап алыр. Аңаа тускай белектер бээр, йөрээлдер салыр.
Куда төнүп турда аныяктарга сөстү бээр, олар келген аалчыларга четтиргенин илередир.
Эртенинде келин шайын ижип чедерде, кол баар кунчугларны баш удур чугаалажып алыр.