КУДА ЁЗУЛАЛЫНЫӉ ЧОРУДУУ
- Ɵгленип турар аныяктарны уткууру: Игил аялгазы, йѳрээлдер, оолдуӊ авазы аяктарда ак сүдү-биле уткуур;
- Куда ёзулалының ажыдыышкыны (оолдуӊ талазындан улуг ѳгбе);
- Хѳгжүмнүг байыр;
- Ужа-тɵш, белек-селек сɵңнээри;
- Хѳгжүмнүг байыр;
- Дүгдээшкин ёзулалы:
- Үлегерлиг ѳг-бүлени оолдуӊ талазындан чалаар;
- Аныяктарны билектеринден доңнаштырары;
- Чырыкташтырар ёзулал;
- Аныяктарның даңгыраа;
- Ынакшылдың самы;
- Байыр чедириишкини: Оолдуӊ, кыстыӊ ада-иези;
- Хѳгжүмнүг байыр;
- Байыр чедириишкини: Оолдуӊ тѳрелдери;
- Байыр чедириишкини: Кыстыӊ тѳрелдери;
- Хѳгжүмнүг байыр;
- Байыр чедириишкини: Оолдуӊ эжи-ѳѳрү;
- Байыр чедириишкини: Кыстыӊ эжи-ѳѳрү;
- Куда тордун кезери;
- Хѳгжүмнүг байыр;
- Келин кыстыӊ куда чечээн октаары;
- Аныяктарныӊ куда ёзулалынга келген аалчыларынга ѳѳрүп четтириишкини;
- Оюннар (узун тыныш, үлегер домактар, чинчи чажырары);
- Танцы-сам – биле адакталыр.
ЁЗУЛАЛГА КИРЖИР КИЖИЛЕР БОЛГАШ ХЕРЕК ЧҮҮЛДЕР:
- Куда ёзулалын ажыдар улуг ѳгбе;
- Ак энчек, кудус;
- Ак кадак/5 ангы ѳӊнүг кадактар/чеп;
- Аякка сүт, артыш, от;
- Чиӊгеледир узун кылдыр кезип каан чымчак эът биле шиш;
- Ёзулал кылып чорудар үлегерлиг ѳг-бүле (оолдуӊ талазындан).
Аныяктар куда болур өргээже чоруп олурда ак сүт-биле авазы уткуур
Игил аялгазынга башкарыкчы эгелээр
Башкарыкчы 1:
Чаңгыс черге одун кыпсып,
Салым — чолун каттыштырган
Эжеш куу дег аныяктар-
Эжишкилер чоруп орлар.
Башкарыкчы 2:
Амыдырал таваан тудуп,
Арат — чонун чалап чыгган,
Аныяктар моорлап келди
Амырлажып, адап-сурап
Адыш часкап уткуулунар!
Башкарыкчы 1:
Эргим өгленчип турар аныяктарывыс, кудаларывыс, оолдуӊ, кыстын эш-өөрү, хүндүлүг чалатканнар, аныяк назынныӊ аас-кежиктиг чараш найырынче, куда-дойнуӊ ширээзинче олуруп саадаарынче силер бүгүдени чаладывыс.
Куда езулалыныӊ аксын ажыдары-биле улуг өгбени чалаары.
Башкарыкчы 2: Сыгыр даӊ бажында, сырынга чайгадып, чайгы шагныӊ шалыӊы дег, арыг-чаагай аас-кежикти йөрээген найыр-дойну ажыдары-биле ______________________________________________________чалап тур бис.
Башкарыкчы 1:
Куда-дой-даа ажыттынды,
Ак сүттүг шайдан ижип,
Найыр-дойну эгелээр-дир!
Куда дойга сылдап алгаш,
Кудашкылар куспактажып, хөөрежиңер.
Чоокку өйде көржүп көрбээн дөргүл-төрел,
Сонуургажып, сагыш хандыр хөөрежиңер.
Амыдырал кадыр артын
Ажып эртер дуңмаларга
Чагыг — йөрээл күзээшкинден
Чалыыларга берээлиңер!
Аалчылар аяктарда сүттерни курайлааш, аяк-шайны эгелээр
Хөгжүмнүг байыр
Башкарыкчы 2: Уруун берген ужа-тѳш чиир — ужур ындыг, чаӊчыл ындыг. Кудашкылар куспактажып, удур-дедир хүндүлежир ѳйү келди.
Ужа-тѳш, белек-селек сѳӊнээр кезээ
Хѳгжүмнүг байыр
Башкарыкчы 1: : Тыва кижи 3 дойлуг болур болгай. Куда езулалы дээрге кижиниң 2 дугаар дою болуп турар. Куда доюнда ɵгбелеривистен дамчып келген тускай ёзулалдар бар. Оларның аразында “Дүгдээр” деп ёзулал колдап турар. “Дүгдээр” деп ёзулалдың кол утказы — аныяктарның харылзаазын доңнаштырып, баштайгы дугуржулганы быжыктырар кол ёзулал болуп турар. Бо ёзулал ооң мурнунда чаңгыс-чаңгыс чораан аныктарның бѳгүнден эгелеп эжеш чуртталгазының бадыткалы болуп турар.
Башкарыкчы 2: Өг-бүлениң кезээ шагда кады чоруурунуң демдээ кылдыр оолдуң, кыстың харылзаазын доӊнаштырары-биле өг-бүле тутканынындан бээр эң-не хөй чыл кады чуртаан хүндүткелдиг, үлегерлиг өг-бүлени чалап тур бис (оолдуң талазындан).
Дүгдээшкин ёзулалы:
Келин кыс күдээниӊ солагай талазынга турар;
Үлегерлиг ѳг-бүле аныяк ѳг-бүлени ак энчек кырынче чалаар;
Аныяк ѳг-бүлениӊ холдарыныӊ билектерин чеп/ак кадак/5 аӊгы ѳӊнүг кадактарны салып доӊнаар;
Ак сүттү/саржагны доӊнап каан чептиӊ/кадактыӊ кырынга чаар;
Артышты кыпсып, артыжаар;
Чырык эдин аныяктарныӊ аразынга тудуп чоошкулаштырар;
Аныяктарныӊ бот-боттарынга даӊгырактары;
Үлегерлиг ѳг-бүле биле аныяк ѳг-бүле 4-лээн ѳргээде аалчыларныӊ ширээлерин эргий кылаштаар;
Дүгдээшкинниӊ чевин/кадаан, энчээн үлегерлиг ѳг-бүле чежип, аыняк ѳг-бүлениӊ херээжен ээзинге хүлээдир.
Башкарыкчы 1:
Назынында чарылбас,
Найыралы бузулбас,
Үнген-кирген чону чоорган,
Үргүлчү-ле кежик-чолдуг,
Эки диртип чоруур болзун,
Эвилеӊ-ээлдек чаӊныг болзуннар! Курай! Курай! Курай
Башкарыкчы 2: Эргим ѳгленчип турар аныяктарывыс! Ээрем сугда эштип ойнаан, эжеш чоруур куулар дег, ак-кѳк дээрде хостуг ушкан аӊгырлар дег кезээде кады чоруӊар! Ɵг-бүле дээрге ужуу тɵнмес чуртталганыӊ уламчызы-дыр. Ɵг-бүлеӊерни ыдыктап, үнелеп чоруӊар! Ынакшылыңарны камнап чоруӊар, аякта куткан ак сүт дег амыдырал чуртталгаӊар оруу ак чорзун деп алгап йөрээп тур бис. Курай-курай!
Ынакшылдыӊ самы (вальс).
Башкарыкчы 1: Хүндүлүг чонувус, кулун тудар доозуннуг, куда дүжүрер дүвүренчиг деп тыва улустуӊ үлегер домаа ышкаш шак бо кайгамчыктыг найыр-дойда ада-өгбениӊ чагыг-сүмези, йөрээл сөстери акша-көпеектен артык үнелиг дээрзин хүндүлеп, демдеглеп тур бис.
Башкарыкчы 2: Авазы хүн болур, ачазы ай болур дээр болгай бис куда ёзулалыныӊ ѳгленчип турар аныяктарга йѳрээл сѳзүн салыры-биле оолдуӊ-кыстыӊ ада-иелериниӊ байыр чедириишкининден эгелээр-дир бис.
Байыр чедириишкиннери: оолдуӊ,кыстыӊ ада-иелерин чалаар
Хѳгжүмнүг байыр
Башкарыкчы 2: Тѳрел билбес түрээр, тѳѳгү билбес тѳѳрээр деп ѳгбелеривистиӊ чиге сѳглеп чугааланы дег ѳгленип турар аныяктарывыстыӊ дѳргүл-тѳрелин байыр чедирип, йѳрээл салыры-биле чаладывыс.
Байыр чедириишкини: Оолдуӊ тѳрелдери;
Байыр чедириишкини: Кыстыӊ тѳрелдери;
Хѳгжүмнүг байыр.
Башкарыкчы 2: Амыдырал чуртталганыӊ ѳѳрүшкүлүг-даа, берге-даа байдалдарында эгин-кожа кады чоруур аныяктарныӊ эш-ѳѳрүн байыр чедирери-биле чалап тур бис.
Байыр чедириишкини: Оолдуӊ эжи-ѳѳрү;
Байыр чедириишкини: Кыстыӊ эжи-ѳѳрү;
Башкарыкчы 1: Куда ёзулалыныӊ амданныг – чаагай чеми, ынакшылдыӊ чигирсии сиӊген торту кезеринче аныяктарны чалап тур бис.
Куда тордун кезип, аалчыларга үлээр
Хѳгжүмнүг байыр
Башкарыкчы 2: Ыяш дазылы-биле быжыг, кижи ѳг-бүлези-биле быжыг дээр болгай ѳг-бүлениӊ ѳзээ амдыызында салдынмаан келин кызывыстыӊ аныяк чараш-чалыы эштерин, куда ёзулалында үе-шагныӊ аайы-биле тыптып келген тускай чараш кезээ – келин кыстыӊ чечээн тудары-биле чалап тур бис.
Келин кыстыӊ чечээн октаары
Аныяктарныӊ келген аалчыларынга ѳѳрүп четтириишкини
Оюннар, танцы-сам.
Аалчыларны аъткарып, үдээри. Куда ёзулалын доозары
Башкарыкчы 1:
Аас-кежик дээжизин кѳрүп чорааш,
Алдын куда ширээзинге саадаӊар!
Амыдырал мѳӊге ырын ырлап чорааш,
Ада-чуртту алдаржыдып чурттап чоруӊар!
Башкарыкчы 2:
Амгы шагныӊ кежиин шупту четтириӊер!
Ачылыг бай Тыва чурттун каастаӊар!
Ааржы-саржаг, арбай-тараа эртинени!
Адыжыӊарга салып алгаш чурттап чоруӊар! Курай-курай!!!