Шаанда ТАР-га мал-маган, эт-сеп оорлаар, дүржок, кем-херек үүлгедир кижилерге удур Тываныӊ тос кожуунунга тос эрии деп шииткелди тургускан турган. Тос эрии шаажылалды хары угда чаӊгыс кижиге кылбас, чүгле кижи амы-тынынга четкен болгаш кодан мал оорлаан кижиге хары угда кылыр турган.
Шииткел үезинде тос эрииниӊ кайызы-биле шаажылаарын шииткекчилер адаар, тос эриини кожууннар боттарыныӊ девискээр аайы-биле кылыр. Кем-херек үүлгеткен дээш ялаларга кирген кижилерниӊ чизе-даӊзызын кылыр чурумнуг турган, ынчангаш тос эрииге таварышканын чизе-даӊзыдан көрүп алыр. Шаажылалдарныӊ кандыг-бир хевирин кылыр, күүседир кижилерлиг болур. Ол кижилер таныш-көрүш барымдаалавас турган. Чүге дизе күүседикчилерни шииткекчилер туда көрүп олурарлар. Бир эвес таныш-кѳрүш тырттыжып, кымчылаашкын дээн ышкаш хевирлерни аяар кагар болза, ол кижиниӊ бодун ол-ла ялага шиидер чурумнуг.
1. Дөӊгүлээшкин. Ол ийи хевирлиг болур: бирээзи дөрт булуӊчук хевирлиг, ѳскези хомут хевирлиг. Ону кижиниӊ бажындан уштунмас кылдыр суп каар. Ону тыва шооча-биле шоочалааш, чуктап таӊма базар. Дѳӊгүнү 2-3 айдан, 1 чыл чедир кедириптер турган.
2. Сай дажынга олуртуру. Кижи олуруптар хире борбак сай дажын отка изиткеш, беш судал каккыже чедир олуртур. Сайныӊ изии холду, салааны чиптер хире болур. Олуртур мурнунда херек үүлгеткен кижиниӊ чүвүрүн дорзуктап алыр.
3. Кымчылаашкын. Кымчы өрүглүг болур. Херек үүлгедикчизин чеже катап кагарын шииткекчилер дугуржур. Эӊ адаа чээрби беш катап, үстү чүске чедир кымчылаар.
4. Ыштаары. Бо эрии шаажылалды өрегезин дуй тыртып каан өгнүӊ хараачазынга доора ыяш баглааш, кижини куду баштандыр аскаш, чадагай ожукка аът азы инек өдээн бурулады кыпсыптар. Бо эрии-шаажылалды шай хайындырым үеде ажыглаар.
5. Шаагай. Эӊ адаа он, үстү бежен. Бир талакы чаагын чээрби беш катап, өскезин база чээрби беш катап шагаайтаар.
6. Соодары. Соодар кижини 7, 14, 25 хонуктарда соодар. Суг безин ижиртпес болур. Соодугда кижини хаалгачылар ээлчежип, таӊныылдаар, кадарар. Өгден үндүрер, киирери база үелиг болур.
7. Саактаары, саспагалдаары, кыстырары. Мындыг хевирлиг үш янзы адап турган бо ялага таварышкан кижини олуртуп азы чыттырып алгаш, ийи дѳӊмээн азы ийи чодазын, ийи холун хүлээш кылыр турган. Ооӊ үези кижиниӊ судалыныӊ он катап согарынга деӊ болур.
8. Карактарже хыл урары. Ийи холун ийи ѳргенге шарааш, ийи будун кожа баглааш, бир ѳргенге шарып каар. Быжыглап баглаан кижиниӊ карактарын ажыда иткеш, ийи караанче аът кудуруунуӊ хылын долдур уруптар.
9. Кулузун кагары. Он салааларныӊ дыргактарыныӊ алдынче сүвүрүп каан кулузунну ыяш маска-биле киир кагар. Ооӊ үези шай хайындырым хире болур. Кулузунну ызырар кыскаш-биле ушта согар.
Тываныӊ кожууннарынга шаандагы үеде кем-херек үүлгедир чоруктардан чүгле оорлаашкын турган. Кижи амы-тынын үзер, үптээшкин, күчүлээшкин деп үүлгедиглер шуут чок турган. Тос эрии-яла, шаандакы үеде кончуг шыӊгыы, бо берге эрии-шаажылалга таварышканнар ооӊ соонда кем- херек үүлгедирин шуут катаптавас. Хол-будун кыстырып турган кижилернин хол-буду чок азы ээр-дагыр кылдыр артып каар. Караанче хыл урдуруп турганнар караа согур болуп артып турганнар. Бо тос эрииниӊ кандыызын чиик дээр боор, кончуг берге ялалаашкыннар.
Алган дөзү: Социалдыг өөредилге четкизи. Доспан О.К «9 эрии-шаажы».