Келин айтырар ёзулалдыӊ чорудуу
Херек чүүлдер:
1.Ак энчек, кудус.
2. Чеп/ак кадак/5 аӊгы ѳӊнүг кадактар;
4. Бичии аякка саржаг азы сүт;
5. Артыш, от;
6. Чавага (келин кыстың улузу белеткээр);
7. Чырык эъди, шиш (шээр малдың чаагының эъди, дылы);
Ёзулалга киржир кижилер:
- Езулалды ажыдар, тѳрелдерин таныштырар ѳгбе (оолдуң талазындан);
- Ужа-тѳштү сѳңнээр эр дузалакчылар (оолдуң талазындан);
- Келин кыстың чажын чара ѳѳрүүр даай-авазы (ѳг-бүлелиг болур);
- Келин кыстың чавагазын салбактаар оолдуң авазы азы чаавазы;
- Дүгдээшкин ёзулалын кылып чорудар үлегерлиг ѳг-бүле (оолдуң талазындан);
Ниити чорудуу:
- Игил-биле ажыдып эгелээр;
- Башкарыкчы үнүп келир;
- Баштайгы сѳстү улуг ѳгбеге бээр;
- Хөгжүмнүг байыр;
- Аныяктарны таныштырар;
- 2 аймак таныжар (оолдуң талазы эгелээр, кыстың талазы доозар);
- Хөгжүмнүг байыр;
- Ужа-тѳш, белек-селек сѳңнээр ёзулал;
- Хөгжүмнүг байыр;
- Кудаларга сѳс;
- Дүгдээшкин езулалы:
— келин кыстың чажын чара ѳѳрүп, чавагазын салбактаар;
— билектеринден доңнаштырар;
— чырыкташтырар;
— аныяктарның даңгыраа;
— йѳрээлдер кезээ.
- Аалчыларны үдеп, ёзулалды доозар.
Игил аялгазы
Башкарыкчы:
Амыргын-на, амыргын-на, чыылган чон!
Уруг өзер душтук болур, келин болур
Ужа-төштүг, көгээржиктиг кадак туткан,
Улуг өгбе кижилерин эдертипкен,
Ужур ындыг кудагайлар аалдап келир.
Башкарыкчы:
Ажы-төлдүң тыпчып алган аайы-биле
Аңгы башка, аймак-төрел бөгүн маңаа
Кадак сунчуп, арнын көржүп
Хан-төрел кудалар бооп таныжар дээн!
Хөгжүмнүг байыр
Аныяктарны таныштырар
Башкарыкчы: Уруг айтырар ёзулал – ада-өгбелеривистиӊ буянныг чаӊчылы, уругларныӊ аас-кежиин болгаш ынакшылын деткип, аъш-чемниӊ дээжизи-биле хүндүлежип, уруг-дарыынга экини күзеп, аралажып, кудалажырыныӊ ёзулалы болур.
Хүндүлүг чонувус, бо хүннүң эң-не кол кижилери, ийи аңгы кожууннуң, аңгы танышпас төрел бөлүктерни таныштырып турар аныяктарывысты силерге таныштыраал.
Келин кыска чүрээн сөңнээн
Күдер-эрес оолчугаш,
Адазының чоргааралы, иезиниң идегели
Тывызыксыг экер-эрес
Күдээ оол бо таныжыңар! (күдээ оол үнүп келир)
Башкарыкчы:
Күдер-чараш күдээ оолга холун сунган,
Чодураа дег карактарлыг келин болур кызывыс бо!
Удазынга ораажыр чок, уран-шевер,
Хүлүмзүрээн арны чымчак,
Кернивис бо таныжыңар! (келин кыс үнүп келир)
Аныяктарның долу ат-сывын, ажы-төлүн таныштырар
Башкарыкчы: Бо бурун ханы уткалыг езулалдың киржикчилери, хан-төрел чоок кудалар кылдыр таныжып алыр дээш келген. Чоок билчип, таныжып, аал, чурттун, ада ызыгуурун, ат-сывын улуг өгбелеринден эгелеп таныштырары-биле оглувустуң ада-иезин чалап тур бис.
Күдээниң төрелдери үнүп келгеш, таныштырар, дараазында Келин кыстың төрелдерин таныштырар
Хөгжүмнүг байыр
Башкарыкчы: Уруг айтырган черге-даа, куда-дойга-даа хөй ужа-төш салбас турган. Ол мал-маганын харамнанганы эвес, а кызыл күш-биле азырап чоруур малын үнелеп, бурун шагдан сагып чорааны кевин-херек чок черге амылыг амытанныӊ тынынга халдавас деп тыва улустуӊ буянныг чаӊчылы-дыр. Ужа-төштү бедик хүндүткелдиӊ демдээ кылдыр көрүп, ону чүгле оолдуӊ, кыстыӊ ада-иезинге база эӊ улуг назылыг өгбезинге кадак-биле кады тутсур чораан. Оолдуӊ талазындан уругнуӊ ада-иезинге кадак биле бир ужаны, төштү, торгу пөс-биле ораап каан калбак шайны сѳӊнээр. Тыва кижиниң чаагай сеткили, чараш чаагай чаңчылы бар. Аалга келген аалчы аяк эрии ызырар, аалчы кээрге хавын дүптээр. Чоруктуг келген чонуннуң чоруун бүдүрер, өөрээн сеткилин белек сунуп илередир дижир.
Бистер база силерниң урууңарны дилеп келгеш, тыва чараш сеткилдиң чаңчылы-биле, херээвистиң чогумчалыг болуру-биле, чоок төрел, хан кудалар болурувустуң демдээ кылдыр сеткиливис ханызындан суй белектер-биле холуңарны актаар-дыр бис.
Ужа-төштү, кечим шайны, белек-селекти сөңнээр
Хөгжүмнүг байыр
Өгбелерге сөс, эки харыыны алган соонда
Езулалче кирер
Башкарыкчы: Чаа төрүттүп турар өг-бүлениң кол бадыткалы – дүгдээшкин езулалын кылыр-дыр бис. Дүгдээр деп езулалдың кол утказы – өг-бүле тургузар дугуржулганы быжыглаары болур. Бо езулал мооң мурнунда чаңгыс-чаңгыс чораан аныктарның богүнден эгелеп эжеш чуртталгазының бадыткалы болур. Тыва чоннуң чаңчылы езугаар келин кыстың чажын 2 чарып, чавагазын салбактап, күдээ оолга эр кижиниң сүлде-сүзүүн көдүрүп чоруур тыва бөргүн кедирери. Келин кызывыстың аал-оранындан үдеп, чагыг-сүмезин берип чажын өөрүүр езулалче даай – аваларын чалап тур бис.
Даай-авазы (чаавазы) чажын өөрүүр.
Кожамыктарны хөгжүмчү бараалгадыр
Дүгдээшкин кылыр үлегерлиг өг-бүлени чалаар.
Башкарыкчы: Өг-бүлениң кезээ шагда кады чоруурунуң демдээ кылдыр оолдуң, кыстың харылзаазын дүгдээри-биле өг-бүле тутканынындан бээр эң хөй чыл кады чуртаан хүндүткелдиг, үлегерлиг өг-бүлени чалап тур бис (оолдуң талазындан).
Дүгдээшкин езулалын кылыр
Чырык ёзулалы
Башкарыкчы 1:
Эринери дегжигиже
Эмчиӊнедип үлешсиннер
Чырык — биле эгелепкеш,
Чыттажырын көрээлиӊер!
Эриннерге четкен соонда
Эът-даа үстүп эзилген дир,
Чырыктажып чытташкан-дыр, оо!!!
Аныяктарның даңгыраа.
Келин кыстың авазының йөрээли.
Күдээ оолдуң авазыныӊ йөрээли
Үлегерлиг ѳг-бүлениӊ соондан аныяк ѳг-бүле кылаштаар
Башкарыкчы: Бо кайгамчычыктыг хүнден эгелеп силерниң төрел-аймааңар, улуг кижилериңер езу-чаңчыл-биле ак кадакты сунуп тургаш, алгыш-йөрээлди салып тургаш, келин кылдыр ёзулап, аяк-шайыңарны бузуп, арны-бажыңарны, ат-сывыңарны чонга таныштырып турары бо.
Башкарыкчы: Чаа барган аймакка чаңчыгып, барган чонунга ада-иезиниӊ ат-алдарын бедик тудуп “хүндүлүг күдээ”, “кедилиг келин” диртип, үнеледип, мактадып чорууруңарны күзедим.
Башкарыкчы: Бис-даа байыдывыс, бир кыстыг болдувус. Чоруувус чогуду, үүлевис бүттү! Чараш кызывысты чаяап берген ада-иезинге, кижизиткен чоок төрелдеринге өөрүп четтиргенивисти илереттидивис.