Аъттың аксындан болгаш думчуундан хан төктүрү аъттың аштаанындан, семирээнинден, соодуу ханмаанында бо-ла болур. Аъттың аараанының шинчизи – күжү баксыраар, кара дер үнер, маңнаан үезинде аксындан көвүк үнер, кенди (хенертен) барып ужар. Аксын аазадыр, тыныжы оожумнаар, даваннары, шыңганнары сирилээр. Ынчан аъттың бажын болгаш хөрээн өндейтир, агаар тындырар, кырынче соок суг чажар. Аксы ызыртына берген болза, чырыынче (пагынче) дус тырыыр. Тыныжы доктаар дей берзе, төжүнүң кежин үш илиг хире чара кезер. Ол хоржок болза, чалының (сегелиниң) адаан, чөвээниң ортузун чара кезер болгаш кулаанче суг кудар. Ынчанмас болза, башче хан чүгүрүп болур. Ол хоржок болза, даванының азы думчук үдүнүң ханын шанчар.
Аът аажок аштаанда, ылаңгыя суксаанда, аъттың мойну тыртар, ишти шашкан хевирлиг хырнын ызырар, аңдаштаныксаан хевирин көргүзер, көк эъди (колдук) сирилээр. Аш малдың шөйүндүлери ораажып база болур. Ону эмнээрде, аъттың ооргазынче соок суг кудар. Хойнуң, инектиң мыяан чуургаш, сугга хоюткаш, аксынче кудуп ижиртир. Аргалыг болза чыттырбайн, тургузар болза эки.
Аъттың аңдаштаныры база күзенчиг эвес. Ол дээрге, соодуу четпээниниң демдээ, баа ханмаан малдың баксыраарының бадыткалы болуп магатчок. Ону эмнээрде, малга хоюг дус азы кужур бээр.
Бораа. Бо аарыг янзы-бүрү. Чарыш аъдынга ылаңгыя сиир бораазы дыка багай. Чарышкан аъттың аксын (дынын) шын эвес тутканда, аъттың соңгу даваннары башкы даваннарының сиирин хап болур. Ынчан сиирге хан дүжер, борбайтыр ыжа бээр. Сиир бораазы ындыг. Ону эмнээрде, бе хымызының хоюу-биле чымчадыр. Мал-маганның, черлик амытаннарның, ылаңгыя тарбаганның эъди-биле, анаа кежи-биле боралаан черни шарааш, чедиден эвээш эвес хондурар. Шарыг кырындан кидис-биле чылыглаар. Он шаа хонганда ол шарыгны адырыптарга, боралаан чер чымчак, мөндүңнээш болур болза, ол черни ханнаптар. Ооң соонда дустуг малгаш-биле шарыыры чогумчалыг.
Алган дөзү: Чооду Кара-Көске “Тыва кижи аътка ынак”, Кызыл -2007.