Тыва үндезин культура тѳвүнүң организастыг болгаш методиктиг килдизиниң ажылдакчыларыныӊ тургускан куда ёзулалыныӊ чорудуу.
Куда дужуреринин тайылбыры болгаш эрттиреринин чижек чуруму:
- Куданын утказы
Куда дүжүрер мурнунда лама башкыларга эки хүннү көргүзүп алыр чораан. Эки хүн дээрге, уругнуң ада-иезиниң өөнден үнүп чоруур хүнү-дүр. Уругнуң ада-иези, чоок төрелдери эт-севин, шагның дөрт ээлчээнде кедер хевин, идиктерин, ижер-чиир аъш-чемин ыяк белеткептер, айыткан хүнүнде аъткарарынга шуудадып каар. Келин кижи чаа ог-булеже чоруурда куруг, ончу-хоренги чок чорбас турган. Ол дээрге өгбелерниң сагып келген ыдыкты гезулалы болур.
Оон ыңай кайы чүкче үнүп алырын, кандыг чүзүннүг мал мунуп алырын, аъдының тынын кым тудуп алырыл дээн чүүлдерни база-ла лама башкылардан баш удур айтырып алыр чораан. Чижээ, уруг тоолай чылында төрүттүнген болза, аъдының тынын тоолай чылдыг эр төрели чедип алыр. Аъттыг уругну ада-иезиниң өөнден элээн ырадыр чедип келгеш, узун-тынын салыптар, ашакка баар уруг аъдын боду башкарып чоруптар. Бо чуул болза, куданың база бир кончуг нарын, чажыт уткалыг кезээ болур.
Эки айда-хүнде, эки шакта куда эрттирерге, уругларның чуртталгазы база чогумчалыг болур. Озалдап, узамдыгып, эки шагын эрттирбес ужурлуг чораан.
Кудага кедер хеп база-ла аныяктарның шилип алганы-биле болур: европейжи азы тыва национал хеп.
Куда бетинде келин уругну оран-савазындан алыры
Куда дүжүрери дээрге-ле келин кыстың ада-иезиниң ɵɵнден аъттанып үнеринден эгелээр.
Келин болур кыс үстүнде айыткан ɵнчү-хɵреңгизин белеткеп алган турар. Келинниң оран-савазындан үнер бодунуң таарымчалыг шагын баш удур ламалардан айтырып алыр турган. Таарымчалыг шагында келин кысты даайы үдеп үнүп кээр. Үдээр даайы келин кыстың тɵрүттүнген чылы-биле чылдаш болур. Бир эвес чылдаш даайы чок болза, эр тɵрелдеринден дɵмей чылдыг кижи үдээр турган.
Авазы, ачазы уруун амыдыралдың чаа оруунче үдеп, чанынга турар. Кудалары келин кыстың оран-савазынче кирбес турган, чүге дизе, «шай бузар» езулал эрткен.
Орук ортузунга күдээ оол улуг улузу-биле ак кадаан сунуп, келин кысты уткуп алыр. Күдээ оол кыстың ада-иезинге мөгеер, оон кысты оолдуң ада-иезиниң мурнунга чадып каан ак кидис кырынче чалаар. Келин кыс оолдуң ада-иезинге, оон улаштыр хүн аайы-биле уткуп келген аалчыларже дөрт чүкче мөгеер.
Уткуп четкен бɵлүк кижилерниң баштаңы кɵгээржикте тыва арагалыг болур. Кɵгээржикти ажыткаш, кундагага куткаш, баштай-ла уругнуң адазынга сунар, ООӉ соонда келинни үдээннерже улаштыр сунар.
Оолдуң даайы:
Хүндүлүг кудалар! «Чоннунң чоон оруу» болур чазаг-хонажывыстынң улуг оваазынга (улуг артынга азы ыдыктыг черинге), амыдырал-чуртталга тудуп, ада-иезиниң аалындан аъттанып үнген, кудаларывыстың (аймаан адап болур) сагыштап четпези үнелиг эртине дег бүдүштуг кеннивисти уткуп тура, келген кудаларның, тɵрелдерниң орук-суур онза келгенин айтырып мендилештим!
Азы:
Амыр, амыр, мендээ, мендээ!
Ачы-буянныг кудаларывыс,
Бо кайгамчыктыг буянныг хүнде
Өлчейлиг айныңэкизинде
Эргим хүндүлүгкудаларывыстың
Эргелиг чараш кызы — кенивисти
Уткуп алыр дээш келгенивис бо, кудаларывыс!
Кыстың талазындан улуг назылыг даайы азы кырган-ачазы мɵгейип харыылаар:
Энерелдиг, эргим хүндүлүгкудаларывыс!
Амыр-мендиңерайтырбышаан,
Айның-чаазында, хүннүңэкизинде
ажы-төлүвүссалым-хуузунуңаайы-биле
Аайлыг чорук бүдүрердээш,
Амырлажып келдивис!
Оолдуң талазындан:
Кудаларым, амыр-амыр
Кулун сүрүү менди-менди
Баарларым амыр-амыр,
Малдар сүрүү менди-менди!
Кыстың талазындан:
Шагдан тура сагып чоруур
Чараш езу — чаңчылывыс
ɵгбелерни, улугларны
Куда-дойже чалап алгаш,
Ак сүт шиме арагазын
Аайлаштыр тудуп сунгаш,
Аныяктар аас-кежиин
Алгап, йɵрээп чооглаалыңар.
Оолдуң авазы келин кыска аякта сүдүн сунар. Келин кыс кудаларның сунган сүдүн амзааш, оолдуң авазынга дедир сунар. Оолдуң авазы сүттү тɵндүр ижиптер. Бо болза, келин биле кунчуу кижиниң аразында хүндүткелдиң болгаш харылзааның демдээн илередири болур. Келин кысты ынчаар уткуп, хүлээп алыры дээрге хүндүткелдиң база бир онзагай хевири болур.
(Бо шагда бир эвес «дүгдээшкин» езулалын үезинде эрттирбээн болза, куда мурнунда кудалар келинни ап келирге, эрттирери күзенчиг).
Оолдуң даайы:
Арат-чонну, кудаларны аал-ɵдээвисче чалап тур бис, аъттанып хɵлдениилиңер че, чонум!
- Куда эрттирерде сагыыр езу-чаңчылдар болгаш чижек чуруму
Куда болур черни байырлыг шинчи киир дерип каастаан.
Үлегер домактарны, ɵɵредиглиг сɵстерни, чагыг сүмелерни бижээш аскан.
Куда мурнунда оолдуң талазындан куда башкарыкчызын шилип алыр. Ол кижи келген аалчыларны назы-харының аайы-биле олуттарынче чалаар, куда үезинде таныштырар. Куда башкарыкчызынга дузалажыры-биле кыстың талазындан бир кижини томуйлап каар.
Куда эрттирер ɵргээге келгеш, ɵгленип турар аныяктар кады четтингеш, куда ɵргээзинче кылаштаарда, кыс кижи оолдуң солагай талазынга чоруур. Ажы-тɵлдүг болза оларны ортузунга чедип алыр. Ада-иези ɵгленишкен уругларның артынга чоруур: оолдуң ада-иези оолдуң соонда, уругнуң-уругнуң соонда. Чалаттырган аалчылар, дɵргүл-тɵрелдери ийи үзе дизе туруп алгаш аныяктарны ɵргээ даштынга адыш-часкап уткуп турарлар.
Куда эрттирер найыр-дой ɵргээзинге келирге, йɵрээлдер:
Чаңгыс черге одун кыпсып,
Салым чолун каттыштырган-
Эжеш куу дег аныяктар-
Эжишкилер чоруп орлар.
Бай-ла Тайгам, Мɵңгүлектиң
Баштарында меңги ышкаш
Душтук кыстың думаалайы
Дуу-ла чайнап кɵстүп келди!
Хаан кɵгей бажынайдан
Харап келген сыын ышкаш
Хɵрээ делгем, чоргаар турлуг
Кɵрүңер-даан, хүреген эр кожа келди!
Амыдырал таваа тудуп,
Арат чонун чалап чыгган,
Танышпасты таныштырган
Кɵрүшпести кɵрүштүрген
Ак чемин салып делгээн,
Аныяктар моорлап келди
Амырлажып, адап-сурап
Адыш часкап уткуулуңар!
Чымыш иштиң аас-кежиин-шылгадазын,
Эгиннерге деңге чүктеп эрттирер дээн,
Чалыылар-даа чоруп орлар.
Эки сөстен йөрээп тургаш уткуулуңар!
Аныяктар болгаш ажы-тɵлүу, ада-иези ɵргээже кире бээр. Байырлыг хɵгжүм ойнай бээр.
Тыва хɵгжүм, сыгыт-хɵɵмейниң үделгези-биле куданың башкарыкчызы аныяктарны куда-дойнуң дүжүлгезинче чалаар, аалчыларны тус-тузунда ширээлерже олуртур.
Ширээлерге олурар чуруму:
Кол ширээге ɵгленишкен аныяктар олурар: кыс кижи оолдуң солагай талазынга олурар. Оолдуң ада-иези болгаш, кырган-авазы, кырган-ачазы оол талазында бир дугаар ширээге олуруп саадаар. Ийи дугаар ширээге оолдуң кады-тɵрээннери, даайлары, даай-авалары олурар.
Оон улаштыр ширээлерге чурум аайы-биле ɵске тɵрелдери, кады ажылдап чоруур болгаш эдержип чоруур эш-ɵɵрү олурар. Кыстың талазындан ширээлерге олурар чуруму база-ла ындыг. Аргалыг болза, куда мурнунда-ла ширээлерге чалаткан аалчыларны тус-тузу-биле бижээш, салып каар болза эки.
Чалаткан чон четчелештир чыглып, олуттарын ээлеп турда,
Башкарыкчы:
Эргим ɵгленчип турар аныяктар, кудалар, оолдуң кыстың эш-ɵɵрлери, хүндүлүг чалатканнар, аныяк назынның аас-кежиктиг чараш найырынче, куда-дойнуң ширээзинче олуруп саадаарынче силер бүгүдени чаладывыс.
Оолдуң кыстың ɵгленишкен кудазынче
Аалчыларны, тɵрелдерни чалап тур бис!
ɵɵрушкүнүң, ынакшылдың найыры-дыр,
ɵрү эртип, саадаңар, кудагайлар!
Эптиг-демниг энерелдиг тɵрелдери
Эрттиңер-ле, олуттарны ээлеңер-ле!
Ырак-узак орук дивейн
Ырлыг-хɵглүг чедип келген
Кудаларга, эштер-ɵɵрлер шуптуңарга
Күдүк базып ɵɵрүп тур бис!
Курай! Курай!
Башкарыкчы:
Сыгыр даң бажында, сырынга чайгадып чайгы шагның шалыңы дег мɵндүң арыг-чаагай аас-кежикти йɵрээген байыр-дойну ажыдары-биле оолдуң (адын адаар) талазындан хүндүлүг ɵгбе ……………………………….-ге сɵстү бээр-дир бис.
Ɵгбениң чижек сɵзү:
Хүндүлүг чонум, ɵгленчип турар ажы-тɵлүм, кудалар, чалаткан аныяктар! Богүн ажы-тɵлдүң амыдырал — чуртталгазының эжиин ашкан аас-кежиктиг хүнүнде оларны келир ɵйже, чуртталгаже алгап-йɵрээри-биле чедип келгениңер дээш улуу-биле четтирдим. «Ийи дагның аразы чеже-даа чоок болза дээшпес, ийи кижиниң аразы чеже-даа ырак болза ужуражып, душчу бээр» — деп үлегер домакты маңаа хамаарыштырып болур.
Бот-боттарын танышпас ийи аныяк кижи, арыг ынакшылдың ачызында таныжып, билчип, тыпчып алгаш, чүректерин каттыштырып, чуртталганың оруун кады чурттап эрттер бис деп даңгыраан солушкан бадыткалы — куда-дойуң богүн дүжүрүп турары бо.
Шаанда бистиң тыва чон куда дойну эзиртир сускун чокка эрттирип чораан. Черле тыва кижиниң тɵɵгүзүнде арага ижер чорук чок чораан. Ынчангаш шаандагы чаагай чаңчылдарывысче катап эглип, бо куда-дойну база арага-дары чокка ойнап хɵглеп, эки чаагай йɵрээп эртирээлинер. Моон-даа сонгаар куда-дойну арага чокка, чараш-чаагай эрттирер кылдыр аныяк ɵскенге суртаалдап, үлегер чижек болуп кɵрээлиңер. Аныяктарывыс чуртталгазы аржаан суг дег арыг болзун, аас-кежиктиг, ажыл-ишчи, тɵрээн Тывазынга тɵлептиг ɵг-бүле болзун -деп алгап йɵрээвишаан, куда дойнуң аксын ажыттынган деп чарладым.
Башкарыкчы:
Тыва чоннуң чаагай чаңчылдарында чаа тɵрүттүнген чаш уругнуң-даа, чаа ог-буле тудуп турар аныяктарнын-даа амыдыралы йорээлдернин чылыг-чымчак состеринден эгелээр турган.
Ынчангаш чаагай күзээшкиннер, йɵрээлдер бо найыр-дойга чаъс дег куттулуп-ла турар болзун!
Чанчыл болган куда-дойже
Чалап тур бис моорлаңар!
Амыдырал кадыр арттын
Ажып эртип чурттаарынга
Чагыг йɵрээл сɵстериңер
Чалыыларга сүме болзун!
Хөгжүмнүг байыр
Башкарыкчы:
Тыва улустуң үлегери-биле «Аът киштежип таныжар, кижи чугаалажып таныжар» дээр болгай, аравыста таныжып бо ɵргээде келген аалчылар, дɵргүл-тɵрелдер, улуг ɵгбелер, оолдуң-кыстың эш-ɵɵрү дээш кымнар кайда олурарын билип алыры — биле мен адаарымга-ла холдарывысты кɵдүрүп, адыштарывысты часкап олураалыңар. Оолдуң улузу, холдарыңар кɵдүрүңер! (адыш часкаашкыннары)
Уругнуң улузу — холдарыңар кɵдүрүңер! (адыш часкаашкыннары)
Оолдуң кады ажылдап турар коллективи!
Келин кыстың кады ажылдап чоруур коллективи!
Оолдуң эш-ɵɵрү, чаңгысклассчылары!
Кыстың эштери!
Ырак-узактан келген хүндүлүг кудалар, дɵргүл-тɵрелдер, чалаткан аалчылар! Силер бүгүдеге ɵгленишкен аныяктарывыс чалыы назынның чараш байырынга аалдап келгениңер дээш сеткилиниң ханызындан ɵɵрүп орлар!
(азы оолдуң, кыстың улуг ɵгбези чоок тɵрелдерин таныштырар)
Башкарыкчы:
Хүндүлүг аалчылар, эргим тɵрелдер! Ɵг-бүле тудуп, куда езулалын эртирери аныяктарның эң-не дүвүренчиг, чараш байырлалы.
Байыр-дой, езулал бүрүзү эгелиг, тɵнчүлүг, тускай сагыыр ужур-дүрүмнүг болгай. Куда доюн эгелеп, аныяк назынның аас — кежиктиг чараш найырынга баштайгы йɵрээлдерни салыры-биле оолдуң, кыстың ада-иезин (аттарын адаар) чалаалынар!
Оолдуң ада-иези келин кысты, кыстың ада-иези оолду алгап-йɵрээр.
Ниити йɵрээлдерни база салыр.
Чижек йɵрээл-кезээшкиннер:
Силерниң богүн ɵг-бүле тудуп, амыдыралдың делгем оруу, бот-тускайлаң амыдыралче кирген бирги хүнүңер-биле изиг байыр чедирип, ак орукче амыдырал–чуртталгаже силерни алгап йɵрээп тур бис. «Эртежи кижи эзерлиг аътка дужар» — дижип чугаалажыры ышкаш, эртенгиниң алды шагын эндевейн туруп чоруңар.
Эрес кежээ чоруңар.
Тодуг-догаа, бай-тодуг чуртталга кижиниң чүгле бодундан хамааржыр болгай.
Ажы-тɵлүңер келир үезинче сагыштан салып чоруңар.
үнген-кирген чонуңарга эвилең-ээлдек болунар.
Ажылчын-кежээ чоруңар.
«Чону чоорган, хɵйү хɵйлең», «Эки кижээ эш хɵй» — деп үлегер домактарда ышкаш, хɵй үнген, кирген чоннуг чоруңар.
Хүндүлүг кудалар! Бистерни ажы-тɵлүвүс бүгү назыда хан-тɵрел болуп эдержир кылдыр бистерни тɵрелдештирип каан. Бɵгүнден эгелеп бис тɵрелдежи берген бис, ынчангаш ажы-тɵлүвүске арга-сүмевисти берип, эптиг — демниг болуп эдержиилиңер. Хол белээн силерге сунар — дыр бис.
Амыдырал чуртталганың
Кежик-чолдуг эжиин ажып,
Оглум, кызым моорлап келди
ɵлчейлиг сɵс–йɵрээл салыйн:
ɵгленишкен уругларым
ɵɵрүшкүлүг, эки чорзун!
ɵргүн чонунга үлегерлиг
ɵг-бүле болур болзун!
үнген, кирген чонунга
үргүлчү эки диртсин!
Кура-ай, кура-ай!
Башкарыкчы:
Тыва чонувустуң үлегер домаанда ханы утка бар: «Аалга кирген кижи аяк эрии ызырар, арга кирген кижи саат дайнаар». Куда-дойну ажыдып берген хүндүлүг ɵгбевисти деткип, ак шайдан аартап, аъш-чемден нары-шээр чокка чооглаарынче силер бугудени чаладывыс.
Аъштың — чемниң дээжизин
Амзангыырлап олурбайн,
Найыр-дойнуң нүүрү дээштиң
Нары-шээр чок четтириңер!
Сагышка кирер салаттар-даа бар-дыр
Хемдип чиир хендирбе-даа бар-дыр
Эптей тудуп хемдиир ээгилер-даа бар-дыр
Боданы аарак дайнап орар боорзак-даа бар-дыр!
Тавакта делгээн, далган-даа бар-дыр
Кижи пɵкпес, хлеб-даа бар-дыр
Камныг эп-биле кезип чиир
Калбак ужалар-даа бар-дыр!
Дɵстүг болгаш кезип дайнаар
Тɵштер-даа бар-дыр!
База катап кагдырып чизе дижиир
Манчы-хуужуур-даа бар-дыр!
Ɵгленишкен оолдуң, кыстың чуртталгазы,
ɵɵрүшкү кежик-чолдуг болзун дээштин,
Аяк шайдан нары-шээр чок чооглаңар,
Алгыш-йɵрээл аян-ырдан ырлажыңар!
Хөгжүмнүг байыр
Башкарыкчы:
Куда-дойнуң бир чараш талазы — кудалажып турар ийи аңгы аймак тɵрел чоннуң таныжып, тɵрелдежиири. «Тɵɵгү билбес тɵɵрээр, тɵрел билбес түрээр» деп тыва үлегер-домак бар. Ынчангаш ам куда-дойже чедип келген улуг назылыг ɵгбелеривисти хүндүлеп, «назы хүндүзү» деп чаңчылды сагыыры-биле ɵгленишкен аныяктарны чалап тур бис.
Аныяктар ак кадактарын улуг назылыг ɵгбелеринге тус-тузунда сунуп турда, куда башкарыкчызы ɵгбелерниң адын-сывын, назы-харын, ажы-тɵлүнүң санын азы чедиишкиннерин кысказы-биле таныштырыптар. Кадактарга бичии белекчигештер немеп каары күзенчиг.
Башкарыкчы:
Тыва чоннуң чаңчылдарын
Тывызыксыг бүдүш топтуун
Бүле туткан чалыылары
Бүзүрелдиг уламчылаар.
Уруун берген ужа-тɵш чиир
Ужур ындыг, чаңчыл ындыг
Кудашкылар куспактажып
Удур-дедир хүндүлежир ɵйү келди!
Кудаларга салыр ужа-тɵш оолдуң талазындан ийи, уругнуң талазындан база-ла ийиден кɵвүдевес болза эки. Куда-дой-даа болза, мал-маганга кам-хайыра чок болуп, оларны эңдере ɵзеп, кайы-хамаанчок үлээр чорук тыва куданың-даа, ниити тыва чаңчылдарга-даа, сарыг шажын ɵɵредиинге-даа таарышпас.
(Ужа-тɵш сɵңү, белек-селек бээр езулал)
Башкарыкчы:
Бертиңерде ужа баарды, уткуп, хулээп ап кɵрүңер, хүндүлүг кудалар! Ужа-тɵш чиртингир болзунам!
Белек — селек эдилеттингир-ле болзунам!
Башкарыкчы:
Оолдуң, кыстың чүректери ийи бодун танып-билчип, кезээде кады чоруурун миннип, ɵг-бүле болуп, куда-доюн дүжүрер деп шиитпирлээн. Ынчангаш байырлалдың кол ээлеринге шылгалданы кылыр-дыр бис бе?
Чижек айтырыглар
Оолдан: амыдыралга белен эвес байдалдар тургустунуп келир болгай. Ындыг таварылгада кымнын чижээнге даянып болур силер? (дириг чижектер)
Уругдан: уругларыңга удуур мурнунда кандыг ɵпей ыры ырлап бээр силер? (ырладыптар)
Оолдан: кыс кижиниң мɵзү-шынарынга хамаарыштыр эң хɵңнүңер чок шынарлар кандыгыл?
Уругдан: ол-ла айтырыг, чүгле эр кижиге хамаарыштыр
Оолдан: (келин кыстың адын адааш) мɵзүзүнде эң үнелээр шынарыңар кандыгыл?
Уругдан: ол-ла айтырыг, чүгле күдээге хамаарыштыр
Башкарыкчы:
Айтырыгларга харыылааңыңар дээш четтирдивис. Амыдырал-чуртталганы чурттап эртери хем кежери, арт ажарынга дɵмей эвес дээр болгай. Ынчалза-даа ɵгбелеривистиң «эки чагыг эдерерге эжик ажып бергени-биле дɵмей» деп мерген чагыы бар. Ада-иениң чагыг-сɵзүн ажыр баспайн, улугну улуг деп, бичиини бичии деп хүндүлеп, чок чүүлге муңгаравайн, бар чүүлге ханып, ажыл-иштен салдынмайн чоруурга-ла амыдыралдың буян-кежии, чоннуң хүндуткели, ажы-тɵлдүң аас-кежии силерге ала чайгаар чаларап кээр.
Ам аныяктарывысты бурун езу «чырыктажыышкынны» эрттиреринче чалап тур бис.
Аъш чем-даа элбек-ле-дир
Амданыы — даа кедергей- дир
үлештивис, чоогладывыс
үстүг-чаглыы кончуг-ла дыр!
Ээгиниң кадарындан
Эзе тыртып эккелгештиң
(аныяктарның ады) же
Бургурады сунаалыңар!
Эриннери дегжигиже
Эмчиңнедип үлешсиннер
Саадатпайн сыырыпса
Сакпак эди база-ла бар
Чылдан чылче салгал дамчаан
Чырык эди маңап турар
Паштанчылар, эштенчилер
Бараалгадып эккээлиңер!
Чырык — биле эгелепкеш
Чыттажырын кɵрээлиңер.
Оолдардан:
Соом чыгыы чырык эди
Сɵккен эр-дир (оолдуң ады)
Уруглардан:
Кадар-ээги карыш чыгыы
Хара бердиң кɵрем, честей!!!!
Оолдардан:
Хардын харын, шеле соп чи
Кадар ээгиң үзүн болдиин!!!
Уруглардан:
Чыыра тыртпайн дайнап-ла кɵр
Чырык эди, кадыг болдиин!!!!!
Улуг улустар:
Хɵңнуңерге дегбес кылдыр
Кɵржүп алгаш дайнаңар даан
Улуг-улуг үзе соп чи
Уруг, эжин бода (оолдуң ады )
Чыыра-чыыра ызыр, кенним
Уруглардан:
Дагаа оглу супкан эвес
Дайнаарыңар утпаңар аа,
Эриннерге чеде берзе
Элекке-ле ажырыппайн
Дайнаттынган улус болуп
Таалап-даа тургай силер!
Башкарыкчы:
Эриннерге четкен соонда
Эът-даа үстүп эзилген дир,
Чырыктажып чытташкан-дыр,
Белек солчуур езулалче
Аныяктарны чаладывыс.
Чараш хɵгжүм аайы-биле чагыг езугаар сиилбип таарыштырган чүскүк, сыргаларны оол кыска кедирер. Чугаалап болур чижек сɵстер:
Оол
Анай-кара эжикейге
Дарган даайым сомнап берген
Аккыр мɵңгүн белээм бо-дур!
Оол билзекти кедирип турда, эрттирикчи номчуур:
Мɵңгүн билзек — анаа-ла бир каасталга эвес-тир ол
Мɵңгүн билзек — ынакшылдың, найыралдың мɵңгези-дир
Мɵңгүн билзек — амыдырал чуртталганың быжыг дозу
Мɵңгүн билзек — аас-кежик ɵɵрүшкүнүң херечизи.
Уруг:
Шевер авам быжып бээрге,
Сеткилимден даарап дооскаш,
Эжим оолга, эптиг, чылыг
Эгинээшти кедирип каайн.
Башкарыкчы:
Чакпа-даа бол,
Чаңгыс эвес эжеш болур.
Чалгын база
Чаттылгаштын ийис болур.
Изиг күзел
Ийи бисти доңнаштырар –
Ийи кижи
Чараш самын бараалгадыыл!
Танцы-самче чалавыткаш
Дарый деткип ушкажыңар!
Чараш тыва аялганың үделгези-биле аныяктар оожум самын (вальсты) күүседир.
Башкарыкчы:
Суур -сайыр сыннары дег
Сүлде-сүзүү бедик чорзун!
Буян-кежик доктаар болзун!
Анай-хенче хоннеп, болуур
Ажы-тɵлү хɵй-ле болзун!
Чечектелген Тывавыска
Чедиишкини диңмиттелип,
Байыр-наадым болган черге
Базар-ою эртер болзун!
Эрес кежээ дуңмаларым
Эр-хей болуп чурттаар болзун!
Курай-курай!!!
Сам соонда байыр чедириишкиннернин кезээ эгелээр
Башкарыкчы:
ɵндүр-мерген ɵгбелеривис, ɵɵр-ɵнер аймак чонувус, ɵɵрзурек эштеривис! Аас-кежиктиг куда-дойга идегелдиг йɵрээлдерден салыылынар!
Куда адакталып чорда
Башкарыкчы:
Бурун шагда тыва чоннуң куда-дой тɵндүрерде сагып чораан ужуру бар. Ооң адын «эмиг шүүделин эгидери» дээр. Ону эрттирери-биле оолдуң авазын чалап аалыңар.
Оолдуң авазы:
Чаш тɵлдү чаңгыс-даа дүн азыраары белен эвес. Ие чаш кижи доруккуже уйгу-дыжын уттуптар боор. Ол тɵлүн ɵстүрүп аарынга шупту күжүн, сагыш-сеткилин харам чокка сɵңнээр. Иениң тɵл азыраар шүүделин кым-даа долузу-биле эгидип шыдавас. Тыва улус «эмиг шүүделин эгидери» деп чараш, ханы уткалыг ужурну сагып чораан. Ол чүл дээрге, сүттү сүт-биле эгидери дээн ол. Ие кижиниң шүүделин эвээш-бичии-даа болза, шыдаар шаа-биле эгидип, саап ижер малды бээр турган. Шыдалдыг улус бызаалыг инекти азы кулуннуг бени, бɵдүүн чон хураганныг хойну азы анайлыг ɵшкүнү бээр турган. Ынчангаш ɵгбелеривистиң бо чараш чаңчылын, ужурун сагып, кыс кудам ……………………… (адын адаар)-га …………………………………… сɵңнеп тур мен. Хүлээп алырын диледим.
Белээн сɵңнээр.
Башкарыкчы:
Эриг баарлыг ава кижи сɵңнээн белээ
Эртине бооп элбекшизин курай, курай
Керни-биле кунчуу ийи кезээде-ле
Кежик-чолдуг, найыралдыг, эптиг болзун!
Куданы тɵндүрерде:
Башкарыкчы:
Эргим ɵгленчип турар аныяктар! Ээрем сугда эштип ойнаан, эжеш-эжеш куу куштар дег, ак-кɵк дээрде хостуг ушкан аңгырлар дег кезээде кады чоруңар! Ɵг-бүле дээрге эң-не ыдыктыг, ужуу тɵнмес чуртталганың уламчызы-дыр. ɵг-бүлеңерни ыдыктап, үнелеп чоруңар! Ынакшылыңарны камнап чорунар, аякта куткан ак сүт дег амыдырал-чуртталгаңар оруу ак чорзун-деп алгап йɵрээвишаан, найыр-дой кудавысты доозарының бертинде тыва улустуң хɵйнүң самы «Челер-ой» шуптуңарны чаладывыс.
«Челер-ой»
Башкарыкчы:
Куда–дойну тɵндүрүп тура, ɵгленчип турар аныяктарга ɵгбевистиң чагыг-сɵзүн сɵңнээлиңер
Ɵгбениң түңнел чагыг сɵзү:
Хүндүлүг чонум!
Силер богүн чуртталгаңарда база бир буянныг үүле-херекти кылып, аныяк ɵг-бүлени деткип, келир үеже алгап йɵрээп үдеп каан силер, ол дээш силерге четтирдим. «Демниг сааскан теве тудуп чиир»- дээри ышкаш, кезээде эптиг – демниг чорунар.
Алгыш-йорээл, күзээшкиннер, аныяктарның чуртталгазынга бүдер-ле болзунам! Тыва чуртувуска немешкен аныяк ɵг-бүле амыдыралынга кызымак, кежээ, ажыл-ишчи болзун, эң-не тɵлептиг ɵг-бүлелернин санынче кирип турзун, ажы-тɵлүн Тывавыстың мɵзү-бүдүштүг, тɵлептиг ажылдакчылары кылдыр кижизитсин. Тыва чаагай чаңчылдарывысты нептередип, ɵɵренип чорзун! Буянныг үүле херектиң эгелекчилери болзун, курай, курай! Амыдырал-чуртталгазының оруу сүт дег ак болзун! Базым бүгүде ɵг-бүлениң харыысаалгазы улуг ону утпайн чоруңар.
Чолдуг-чаагай чуртталгага чонуңар-биле кады чоруңар.
Менди чаагай ажы-тɵлүм, Курай-курай!
Башкарыкчы:
Ам байырлалывысты түңнел йɵрээлдер-биле номчуп бээр-дир бис. Шуптуңарны курайлаарынче кыйгырдывыс.
Аас-кежик дээжизин кɵрүп чорааш,
Аныяктар куда-дойун алдаржыдаал,
Курай_Курай!
Амыдырал мɵңге ырын ырлап тургаш,
Аас-кежик куда дойун алгап йɵрээл!
Курай-Курай!
Амыдырал чула оду ɵшпейн кыпсын!
Арыннарга хүлүмзүрүг чайнап чорзун!
Курай-Курай!
ɵргүн Тыва чонувустуң
ɵлчей кежии, ɵɵрүшкүзү үзүлбезин!
Деми чаңгыс болуп,
Деңге хүндүлежип чурттазыннар!
Курай-Курай!
Таңды Тывазын сайзырадыр,
Тайбың мɵңгеде делгерээр болзун!
Курай-курай! Йɵрээл доктаазын!
Шупту аалчылар:
Ындыг-ла болзун! Йɵрээл доктаазын, курай-курай!
Башкарыкчы:
Мооң–биле куда-дойнуң байырлалын тɵндүрер –дир бис. Аал ораныңарга менди-чаагай чедип алырыңарны күзедивис, а аныяктарның чуртталгазы аас-кежиктиг уламчылаар болзун! — деп алгап-йɵрээп тур бис, курай-курай.
Аас-кежик дээжизин кɵрүп чорааш!
Алдын куда ширээзинге саадаңар!
Амыдырал мɵңге ырын ырлап чорааш!
Ада-чурту алдаржыдып чурттап чоруңар!
Амгы шагның кежиин шупту четтириңер!
Ачылыг бай Тыва чуртун каастаңар!
Ааржы-саржаг арбай тараа эртинени!
Адыжыңарга салып алгаш чурттап чоруңар!