3 харлаан уруг доюнуң чорудуу
Езулалга херек чүүлдер:
- Кежик хавы;
- Чаа хачы;
- Хачының ужунга баглаар ак чалама (3-50 см);
- Артыш (бир сып), от;
- Аякка сүт, хɵвең
Ниити чорудуу:
- Аалчыларны уткуп, аяк-шайже дɵрже чалаар;
- Дойнуң аксын ажыдар (кырган-ачазы);
- — Хөгжүмнүг байыр;
- — Чаш уругнуң ада-иезин чалап, таныштырар, сɵс бээр;
- — Хылбык езулалынче кирер;
- — Даайын (кырган-ачазын чалаар)
- — Хɵгжүмнүг байыр;
- — Байыр чедирери-биле улуг ɵгбелерин чалаар;
- — Хɵгжүмнүг байыр;
- — Оюннар ойнадыры, танцы, сам
(ыры, аялга ырлап турар)
Башкарыкчы: Хундулуг чалаткан аалчыларывысб айырлалдың аяк-шайын чоглаарынче чалап тур бис, дɵрже эрттип саадаңар.
Айдың чырык ɵртемчейге
Алдын хүннүң адаан орта
Авыралдыг ие кижи
Ажы-тɵлдү чаяап чоруур.
Бичии, хензиг адыш ишти
ɵпеявыс тɵрүттүнгеш,
Ойнап-шурап, чуруттунуп,
3 хар четкен, ɵɵрүп тур бис.
Бичии чаштың ɵɵрүшкүзүн
Бистиң-биле үлежиңер!
Башкарыкчы: Бурунгу ɵгбелеривистен салгал дамчып уламчылаан Тыва чоннуң ыдыктыг чаңчылдарының бирээзи, кижиниң амыдырал-чуртталгазының бадыткалы, барымдаазы болур 3 улуг доюнуң эң-не баштайгызы, чырык ɵртемчейге чаяаттынып, чаа бодарап келген чаш тɵлдү алгап-йɵрээр, арнын коргузуп, аймаанга таныштырар езулал болур. Тыва кижи тɵлунге эмин эртир ынак. Тыва кижиге тɵлдүг болуру – улуг кежик болгаш буян. ɵгбелерниң чуртун ажы-тɵлү ээлеп чурттаар. ɵгбелерниң дылын ажы-тɵлү дыл кылыр. ɵгбелерниң чаңчылын ажы-тɵлү албан сагыыр. Бурун шагның ыдыктыг чаңчылында тыва кижи адазынын ук-ызыгуурун тос адага чедир билир ужурлуг. Тыва кижиниң тɵɵгүзү тɵлден эгелээр. Чаа тɵрүттүнген тɵлдү дɵргүл-тɵрелдеринге таныштырып, аалче хүлээп ап, найыр-дойун эрттирер турган. Уруг доюнга келген улуг-биче кижилер аас-кежиктиг болур.
(байырлалды ажыдар)
Башкарыкчы: Эргим тɵрелдер болгаш келген аалчылар! Бɵгүнгү байырлалывысты ажыдып, бир дугаар йɵрээл сɵстерни салыры-биле эң-не хүндүткелдиг ɵгбевисти (уругну адааш) кырган-ачазын (адын адаар) аймак-чонунуң мурнунче чалап аалыңар.
Кырган-ачазының йɵрээли доктаазын! Курай-курай!
(хɵгжүмнүг байыр)
(чаш уругнуң ада-иезин таныштырып, чалаар)
Башкарыкчы: Бичии чаштын башкы дойун,
«Буян» дээни ужур-ла бар,
Бурунгулар чаңчылынга
Бистер база катыжаалы!
Чонга-хɵйге арны-кыспайн,
Чоргаарланып чоруур кылдыр,
Авазының, ачазының
Аксы-сɵзүн дыңнап чорзун!!!
Чечен-мерген, баштак сɵстүг,
Черле хɵглүг чаңныг болзун!!!
3 хар езулалы
Башкарыкчы: Үш харлаан уругнуң бажын ооң эң улуг назылыг даайы кижи кыргыыр. Даайы дээрге үш харлаан чаш уругнуң авазының акызы азы дуңмазы болур. Кыргыырының мурнунда хачыны актап алыр. Чаш тɵлдүң бажынга бистиг чүве дээртир мурнунда ону ыяап-ла актап, арыглаар. Шак-ла мындыг өгбелерден дамчып келген чараш езу-чаңчылывысты хүннүң эң-не экизинде эртирип байырлап турарывыс бо.
Башкарыкчы: Чаӊчыл езугаар бир дугаар хылбыын дойунга чугле даайы кижи кезер турган, ɵске аалчылар белээн сунгаш, йɵрээл-байырын чедирер.
Башкарыкчы: Езу эдерип, бир дугаар хыблык дугун кезери-биле___________________________ даайын (адын адаар) чалап тур бис.
(аялга ойнап турар)
Башкарыкчы:
3 харлаан уруувусту езу- чаңчыл аайы- биле
1) даайы холга көдүрүп, эргеледип чассыдар.
2)Чаа хачынының ужунга ак кадакты, чаламаны баглаар,
3)хачының аксын ак сүт-биле чода тудар,
4)хүн аайы — биле хачыны уругнуң бажынга дескиндирер, дараазында мээн соомдан йорээлди катаптаар силер,
Кыргыыыр дээш кыргывадым
Кырган Чингиз номнады,
Хачылаар дээш хачылавадым,
Хаан Чингиз номнады,
Улуг угаанныг, каң дег кадыктыг,
Башкы дижи саргаргыже,
Бажының дүгү агаргыже
Узун-назын назылазын,
Улус көргеш, магадазын!
5)деп, йөрээгеш, солагай талаккы кулааның дужундан шымчым дүктү кыргааш, авазынга хүлээдип бээр. Авазы ак хин хавы ышкаш, буян-кежик хавынче кадагалааш шыгжап алыр!
Башкарыкчы 1: Улуг үүле-херекти бүдүрген даайынга бодунуң белек-селээн чээнинге бээри-биле сөстү бээр-дыр бис
(хɵгжүмнүг байыр)
(улуг ɵгбелерин байыр чедирери-биле чалаар)
(хɵгжүмнүг байыр)
(оюннар, танцы, сам)
Мɵɵрей, оюннарны эрттирери:
- Назы-харның ылгавырын тывар айтырыг оюн.
Кижиде үш ак чүл?
Аныяанда — дижи ак,
Кыраанда — бажы ак,
Мɵчээнде – сɵɵгү ак.
Кижиниң тɵрүттүнгеш кырыгыже дээр назы харының үелерин ылгап кɵɵр бис бе?
- ɵл чаш назын? (тɵрүттүнгеш — 3 хар чедир);
- Чассыг шоваа чаш назын (4 хар — 13 хар).
- Дɵскел билбес элээди назын (13 хар — 18 хар).
- Чалар оттуг чалыы назын (18 хар — 30 хар).
- Ажыл-ишчи, ажы-тɵлдүг аныяк назын (30 хар — 40 хар).
- Тɵре баштаар бышкан назын (40 хар — 50 хар).
- Бажы каткан кажар назын (50 хар — 60 хар).
- Хүндүткелдиг улуг назын (60 хар — 70 хар).
- ɵлчей чолдуг ɵгбе назын (71 хар — 80 хар).
- Энерелдиг эне назын (80 хардан ɵрү).
- Хылбык дой үезинде тыва аас чогаалга үндезилеп ойнап, тыптырып болгу дег оюннар.
Бир ширээден-не 1-2 киржикчиден чалап алгаш, айтырыг-харыылыг оюнну ойнап болур.
Ширээлерде олурар аалчылар мɵɵрейже үнген тɵлээзинге аарыкчылаар, дузалажыр. Бир айтырыгга бир кижи харыылаар, шыдаваза — аарыкчылары харыылаар. Үлегер домактарны улаштырар:
- Ада-ие кандыг болдур, (ажы тɵлү ындыг болур).
- Эки бениң кулуну маңныг, (эки иениң тɵлү топтуг).
- Улугну улчутпа, (уругну ыглатпа).
- Кидистиң экизи салыжында, (кижиниң экизи бүдүжүнде).
- Ыт думчуу борбаңнатпа, (уруг караа кылаңнатпа).
- Аът ɵлүр- баглаажы артар, (ада ɵлүр – тɵлү артар).
- Будуктуг ыяшка куш чыглыр, (буянныг ɵгге чон чыглыр).
- Чалгаа кижи бажым дээр, (чазый кижи суксадым дээр).